+ به يه ن
طالعيم نه اولسادا حكمتي اولسون
چاغلارين گوزي اولماز بيزلري گورسون
زهر آجي اولسادا حاق يولوندا ايچه‌نه شيرين اولسون
آه و ناله چكمرم، كونلومون سانجي سي حقه دويولسون
قيسمتيم اولور طالعيم نه اولسادا، حكمتي اولسون
داغلار آغارسا قاردان اه‌ريسه بيرده، خبر آلماميش خبر گلمز ياردان
بو دونيا دار دونيادير، يازماسام طالعيمي بيلديگين يازار شر ساتان
آلدادار افسون گوزيله، بختيمي قارالدار ياد،
طالعيم نه اولسادا حكمتي اولسون
منه ياز ياي كئچه‌ر قيش اولماميش خزليم اولار ، دانمارام
ؤزومه آغلامام، ياز ياغيشي ساياق اوشاقلار طالعينه آغلارام
باشيم بلالار چكسين، طالعيم نه اولسادا حكمتي اولسون
هارا گئتسمده طالعيم منيله‌دير
غيرتيم اولماسا باغلاريم ويرانه‌دير
طالعيم نه اولسادا حكمتي اولسون
گؤنده ر
بؤلوم لر:
تورك كيمليي
+ به يه ن
قدر بيلمه‌ريك دونيادا واركن ده‌ده
بيلمه‌ريك اه‌مك ندير اولماساق ده‌ده
ده‌ده وئردي بيزه ئوگود نصيحت
قولاق آسماديق، بيزه حيف دئدي ده‌ده
ؤز جانين يانديردي، ايشيق وئردي
كپنك ساياقي باشيميزا دولاندي
اه‌ريدي، قوجالدي، بيزي بويوتدي
وارين يئديرتدي، ؤزونه قيمادي ده‌ده
Qədr bilmərik donyada varkən dədə
Bilmərik əmək nədir, olmasaq dədə
Dədə verdi bizə ögüd nəsihət
Qülaq asmadiq, bizə heyf dedi dədə
Öz canin yandirdi, işıq verdi
Kəpənək sayağı başimiza dolandi
Əridi, qocaldi, bizi böyütdi
Varin yedirtdi, ozünə qimadi dədə.
اه‌سنليكله‌ر، سلاملار،
بيزده‌نده بير آد آپاران ساغ اولسون،
مومكون اولسا يازيش يالنيشلاريمي بيلديره‌سيز، مينت دارليقيمي بيلديريرم.
وار اولاسيز، ساغ اولاسيز، ياشياسيز گؤنده ر
بؤلوم لر:
تورك كيمليي
+ به يه ن
خوراسان توركو وطنداش اوستاد سالاريان بي دن بير قوشما:
ديليم توركدو، پاك ديليمنن، شهرتيم بار
گر سوروشسولان بوديلده ن،غيرتيم بار
آنام توركچه چوخ دانيشدئ منينن ازلدان
ديلداش لارنان، بو ديلده ن، صحبتيم بار
منه واجب اولوب يار اولام توركچه ديلنن
يازاندا،دانيشاندا بو ديلده ن،نسبتيم بار
سو دئييب آنا،سوسوزلوقده سوايچسم
حقارت تاپمارام بو ديليمـنن ، ثروتيم بار
يازارام سوزلريمي،بيليم سوزلري بو ديلده
بوشيرين ديلده ايتمس سوزلريم،ملتيم بار
بو توپراقدا ياشارام، من بو ديلنن غزلخوانم
قلم آلديم الده، آنا ديلده يازام،حرمتيم بار
"سالار"م آديم آدلاندي آنا يوردوم خوراساندا
عزيز اولدوم آنا ديلده،بو ديلنن،عصمتيم بار
گؤنده ر
بؤلوم لر:
تورك كيمليي
+ به يه ن
گون گلر شنليك اولار
ايناميني ايتيرمه
پيس گونلر گئري قالار
غم ايله كئچينمه
بيرده بايرام شن گلر
تويي عزا ائتمه
چتين ليكلر بركيده ر
ياسليقا باش اه يمه
تانري حسابلار ساخلار
يولي اه يري گئتمه
دور چاليش، اه مك قالار
ايشي سونميش بيلمه
بوتون دوستلارا اتحاف ائديرم.
گؤنده ر
بؤلوم لر:
تورك كيمليي
+ به يه ن
آ , ا - A , a
***
ب , بـ - B , b
بال - Bal
***
ج , جـ - C , c
جوجه - Cücə
***
چ , چـ - Ç , ç
چوبان - Çoban
***
د - D , d
داش - Daş
***
ائ , ـئـ - E , e
ائو - Ev
***
اَ , ع , (فتحه) - Ə , ə
الجك - Əlcək
***
ف , فـ - F , f
فه نر - Fənər
گ , گـ - G , g
گول - Gül
***
غ , غـ - Ğ , ğ
(در زبان تركي هيچ كلمه اصيل تركي با غ شروع نميشود)
داغ - Dağ
***
ح , حـ (هـ) - H , h
هؤرومجك - Hörümcək
خ , خـ - X , x
***
اي , يـ - I , ı
( در الفباي عربي حرف I,ı وجود ندارد و به ناچار با ي نشان داده ميشود.)
ايلديريم - Ildırım
***
اي , ي - İ , i
ايت - İt
***
ژ - J , j
باراژ - Baraj
 |
ك , كـ - K , k
ككليك (كهليك) - Kəklik
***
ق , قـ - Q , q
قار - Qar
ل , لـ - L , l
لاله - Lalə
- ***
- م , مـ - M , m
- ماسا - Masa
***
ن , نـ - N , n
نار - Nar
 |
|
 |
او - O , o
اورمان - Orman
***
اؤ , ـؤ - Ö , ö
اؤيرتمن - Öyrətmən
***
پ , پـ - P , p
پئليكان - Pelikan
***
ر - R , r
(در زبان تركي هيچ كلمه اصيل تركي با R شروع نميشود)
جئيران - Ceyran
***
س , سـ (ص, ث) - S , s
سو سه پن - Su səpən
ش , شـ - Ş , ş
شهريار - Şəhriyar
***
ت , تـ (ط) - T , t
تويوق - Toyuq
***
او , ـو - U , u
اولدوز - Ulduz
***
او , ـو (در الفباي عربي موجود نيست) - Ü , ü
اوزوم - Üzüm
***
و , ـو - V , v
وولكان - Volkan
***
ي , يـ - Y , y
ياللي - Yallı
***
ز (ذ, ظ, ض) - Z , z
زيپ - Zip
گؤنده ر
بؤلوم لر:
تورك كيمليي
+ به يه ن
قيد در زبان تركي
1 ـ تعريف قيدهمانطور كه در درس قبلي ديديم ، صفت در زبان تركي قبل از اسم آمده و آنرا توصيف مي كند. قيد نيز قبل از فعل مي آيد و فعل را توصيف مي كند. توصيف فعل بوسيله قيد ممكن است مربوط به زمان ، كيفيت ، نحوه ، چگونگي وقوع آن باشد.
گؤنده ر
بؤلوم لر:
بيليم
+ به يه ن
ادات در تركي آذربايجاني
ادات (ياراقلار) نقش ارتباطي بين ديگر اجزاي جمله را دارند. ادات حتي اگر از جمله حذف شوند ، خللي به كليت جمله وارد نمي شود و مفهوم كلي جمله كماكان استنباط مي شود. ادات نه مانند پيوندها بي معني هستند و نه مانند واژه هاي مستقل داراي معنا و مفهوم مستقل هستند. هرچند مي توان معنا و وظيفه ادات را خارج از جمله استنباط كرد ولي آنها در كنار ديگر اجزاي جمله نقش خود را مي توانند ايفا كنند.تقسيمات ادات بسيار گسترده و متنوع است و در اينجا به تعدادي از اهم ادات اشاره مي كنيم. بحثي در اين ارتباط نيز در بخش فولكلور شهرستان ميانه داشتيم كه هم در كتاب موجود است و هم در سايت ميانه.
- ادات شدت و تأكيد: داها ، باري ، آخي ، ها ، لاپ ، آرتيق
نمونه: داها بوندان گؤزل اولماز ، لاپ اوجوزو بو ايدي
- ادات دقت : ائله ، بئله ، جه/جا ، اينديجه
نمونه:ائله بوجور ياز ، بئله دانيش
- ادات علت : اوچون ، ايچون ، ايچين ، اؤترو ، گؤره ، او دور كي
نمونه: بونون ايچون گئتمه ديم ، سندن اؤترو قالديم
- ادات استفهام: به يه (مگر) ، به يم (مگر من) ، يوخسا ، هاني ، هاچان ، هاچاق ، نه ، نه يه ، نه منه ، هارا ، نه جور ، نئجه ، هانسي ، هانكي ، مي/4 ، هايان ، هاردا
نمونه: هاردا قالميشدين ، هانسي چايين سويو قورويوب
- ادات آرزو: اولايدي ، نه اولايدي ، نه اولار ، اولا ، كاش ، كئشگه ، كاشكي ، باري
نمونه: اولايدي كنديميزه گئدم ، اولا بو ايل كنكوردان چيخام
- ادات دستوري : دئ ، گل ، گؤر ، قوي ، باخ ، باخ گؤرم
نمونه: گؤر نه دئييرم؟ ، باخ گؤرم هارا گئتميشدين؟
- ادات ندا : آي ، هوي ، آهاي ، هئي ، آ
نمونه: آي اينسان! تانري يا سيغين ، آ قيز آدين نه دي؟
- ادات تشبيه : كيمي ، كيمين ، تك ، تكين ، تكي ، سانكي ، اوخشار ، بنزر ، ائله بيل ، دئيه سن
نمونه: سنه اوخشار بير اوغلان ايدي ، سنين كيمين آدام تاپيلماز
- ادات شرط : سا/2 ، ايه (اگر) ، اگر
نمونه: ايه سربازليغا گئتسم ، سربازليغا گئتسم
- ادات مقصد : دوغرو ، دوز ، ساري
نمونه: دوز ائولرينه گئتديم ، باغا ساري گئتديم
- ادات همراهي : ايله ، له/2 ، لن/2
نمونه: سن ايله من گئده جه ييك ، سن ايلن من گئده جه ييك
- ادات استثناء : باشقا ، آيري ، سونرا ، اؤزگه ، سوواي
نمونه: سندن باشقا بير يولداشيم يوخ ، سندن سونرا كيميم وار؟
- ادات تأسف : حاييف ، حئييف ، حئويك ، آخئي ، آخ ، واي ، نئجه
نمونه: حئييف كي بو جمعه گلنمه يه جگم ، آخئي! دونياني آتاركن سنيلن قوجاقلاشايديم
- ادات تعجب: بوي (ميانه) ، پي (تبريز) ، وي (زنجان) ، ائ ، واي ، ماغيل ، په دده
نمونه: بوي! سن يئنه بورداسان؟ ، ماغيل گئتمه دين ميانايا؟
- ادات رضايت: آخئي ، آخئش ، جان ، به به ، اؤلمه ، وار اول ، ساغ اول ، نه دئميشم ، هابئله
نمونه: آخئش! دانشگاهدان چيخديم ، اؤلمه نه گؤزل دانيشدين
- ادات محدوديت: آنجاق ، يالنيز ، بيرجه ، تكجه ، فقط
نمونه: يالنيز بير آغاج قالدي ، تكجه بير نفر امتحان وئريب
- ادات تصديق و انكار: هه ، هن ، يوخ ، خئيير ، بلي ، دوز ، يالانسا ، اصلا ، ابدا ، توبا ، هئچ ، آهان
نمونه: يوخ گله بيلنمه رم ، يالانسا پيس گونه قالا
- ادات مكان و زمان: كيمي ، دك ، جان/2 ، جاق/2 ، چاغ ، قده ر
نمونه: ميانايا دك گئده بيلمه رم ، مياناياجاق گئده جه يم
گؤنده ر
بؤلوم لر:
تورك كيمليي
+ به يه ن
ضمير در زبان تركي
ضمير با جانشين
شدن به جاي اسم ، نقش اسم را در جمله بازي مي كند و تمام حالات شش گانه اسم را كه
قبلاً گفته ايم ، به خود مي گيرد.
ضماير در شش نوع مختلف تعريف مي شوند كه عبارتند از:
1 ـ ضماير شخصي 2 ـ ضماير اشاره 3 ـ ضماير ملكي متصل 4 ـ ضماير ملكي منفصل 5 ـ
ضماير تأكيدي 6 ـ ضماير مبهم 7 ـ ضماير استفهام
1 ـ ضماير شخصي
من (بن) بيز
سن سيز
او/ اول اونلار
• ضمير شخصي اول شخص مفرد بصورت «من» استفاده مي شود كه صورت كهن آن در تركي «بن» مي باشد و به خاطر قرابت مخرج به «من» تبديل شده است. با پيوند نشانه جمع قديمي «يز» به انتهاي اين ضمير بصورت «بنيز» به ضمير اول شخص جمع مي رسيم كه صورت ساده آن «بيز» است. اتفاقاً «سن» هم با همين قاعده به «سنيز» تبديل مي شود.
• ضمير سوم شخص مفرد «او» داراي صورت قديمي تر «اول» است كه اكنون تنها در ادبيات مكتوب مي توان آنرا ديد. اين ضمير بصورتهاي شو/شول هم كاربرد داشته و دارد.
• اين ضماير مانند اسم ، حالات شش گانه آنرا هم به خود مي گيرد. مانند: من ، مندن ، منه ، منده ، مني ، منيم
• اين ضماير پيوندپذير هم هستند. مانند: من ، منسيز ، منجه
2 ـ ضماير اشاره
بو (اين) بونلار (اينها)
شو (اين) شونلار (اينها)
او (آن) اونلار (آنها)
• ضمير اشاره «شو» براي نشان دادن اشاره اي بين اين و آن است (يعني حالت متوسط) اما معناي نزديكي نيز از آن استنباط مي شود. اكنون جز در تركي استانبولي استفاده نمي شود.
• ضمير اشاره «او» كه بصورتهاي «او ، اول ، آن» استفاده مي شود ، داراي صورت كهن «آن» است. مثلاً آنلار به معناي آنها مي باشد. بعداً اين ضمير به «اونلار» و در محاوره به «اولار» تبديل شده است.
• اين ضماير مانند اسم ، حالات شش گانه آنرا هم به خود مي گيرد. مانند: اونلار ، اونلاردان ، اونلارا ، اونلاردا ، اونلاري ، اونلارين
• اين ضماير پيوندپذير هم هستند. مانند: اونلار ، اونلارسيز ، اونلارجا
3 ـ ضماير ملكي متصل
اين ضماير به اسم مي چسبند و عبارتند از:
م ميز
ن نيز
ي لاري
براي نمونه براي اسمهاي «آنا ، كيتاب» داريم:
آنام ، آنان ، آناسي ـ آناميز ، آنانيز (آناز) ، آنالاري
كيتابيم ، كيتابين ، كيتابي ـ كيتابيميز ، كيتابينيز ، كيتابلاري
• اگر حرف آخر اسم صدادار باشد ، در سوم شخص مفرد از يك حرف كمكي سين كمك مي گيريم و مانند مثال فوق بجاي آنايي مي گوئيم: آناسي
• اگر حرف آخر اسم صدادار نباشد ، براي رواني اداي كلمه از صداهاي ي/4 كمك مي گيريم. مانند مثال فوق براي كتاب.
4 ـ ضماير ملكي منفصل
اين ضماير مستقل از اسم هستند و بصورت «ضمير شخصي+ضمير ملكي متصل + كي» درست مي شوند. مانند: من + يم + كي كه مي شود: منيمكي.
منيمكي بيزيمكي
سنينكي سيزينكي
اونونكو اونلارينكي
5 ـ ضماير تأكيدي
ضماير تأكيدي با وجود فاعل بر او تأكيد مي كنند. اين ضمير در تركي كهن «كند» بود كه در تركي كنوني آذربايجان «اؤز» و گاهي «بيله» جاي آنرا گرفته است:
كنديم كنديميز
كندين كندينيز
كندي كنديلري
اؤزوم اؤزوموز
اؤزون اؤزونوز
اؤزو اؤزلري
بيلم بيله ميز
بيلن بيله نيز
بيله سي بيله لري
• اين ضماير نيز مانند ديگر ضماير ، حالات شش گانه اسم را به خود مي گيرند. مانند: اؤزوم ، اؤزومدن ، اؤزومه ، اؤزومده ، اؤزومو ، اؤزومون
6 ـ ضماير مبهم
اين ضماير جانشين اسم شده و يك نوع معناي ابهام را مي رسانند. تنوع آنها زياد است اما براي نمونه مي توان به موارد زير اشاره كرد:
كيم: كيم ، كيمي ، كيميسي ، كيمسه ، كيم ايسه ، هر كيم ، هئچ كيم
بير: بيري ، بيريسي ، هر بيريسي ، هئچ بيريسي ، هر بير ، هئچ بير
نه: نه ، نه يه ، نه يي ، نه دن
به همين ترتيب قاباقكي ، دوننكي ، آيري ، آيريسي ، باشقاسي ، اؤزگه و ... .
7 ـ ضماير استفهام
اين ضماير با سئوال ، هويت اسم را مشخص مي كنند. عمده ترين آن عبارتند از: كيم ، نه ، نه يه ، هارا ، هاچان ، هانسي ، هانكي.
گؤنده ر
بؤلوم لر:
تورك كيمليي
+ به يه ن
هدف از نوشتن اين مطلب هم آشنايي با فرهنگ، ادبيات، تاريخ توركان
و هم تمرين خواندن متون زيباي توركي و تا حد ممكن استفاده از كلمات اصيل توركي به
جاي كلمات بيگانه مي باشد. البته سعي كرديم در داخل پارانتز معادل آن را نيز بياوريم تا
متن براي برخي از مطالعه كننده ها خسته كننده نباشد. از همه عزيزان تقاضا داريم سعي
كنند در ترويج لغات توركي به جاي كلمات بيگانه وارد شده در زبانمان ، بيشتر تلاش كنيم
و با استفاده متداول از كلمات توركي از تحريف و فراموش شدن لغات زبانمان جلوگيري كنيم.
اؤزگورلوك(آزادي) نفسيميز ، آنا ديليميزده دير
ديوان الغات تورك محمود كاشغري :
بو اوخونج(كتاب) دونيانين ايلك دايرة المعارفي دير و اوندا ديل بيلگيسي(دستور زبان) و
سؤزلوك(لغتنامه) و هر سؤزجوگه(كلمه يه) چوخلو آچيقلامالار(توضيحات) وئريليب.
بو اوخونجو محمود كاشغري 1072ميلادي ايلينده يازيب.
ديوان الغات تورك ده، 11- جي ميلادي يوزايلليگين(قرن) خاقاني- اوغوز- قيبچاق-
قيرقيز تورك دئييشلرينين(لهجه لرينين) ديل بيلگيسيني اؤيره دير و اوندا بؤلگه(منطقه) و
ائل تانيتيملاري، 272 آتالار سؤزو، نئچه ناغيل، 900دؤردلوك(چهار بيتي) و بير بويالي
جيزيم (رنگلي نقشه ) وار.
" دده قورقود " اوخونجو :
بو اوخونج 10- جو ميلادي ايللرده يازيليب و اوندا 12 بوي(فصل) وار و اوغوز ائلي ايله
باغلي ناغيللار و ايگيتليك لر(دلاوري و قهرمانيها) اولاميشلاري (روايت لري ) و اؤيودلري
(نصيحتلري) و.... اوغوز ائلينين بيله جكلي و آغ ساققالي اولان، دده قورقود ديلي ايله
دئييليب و يازيليب . بو اوخونجون اؤزلليكلريندن (ويژگيلريندن) بيري بو اولا بيلر، اوندا
ايلك اولاراق قادينلارا چوخلو دَيَر(ارزش) وئريليب و اوندا تانريدان قيز اوشاغينين
اولماغيني ايسته مكله، قيزي تانرينين بؤيوك نعمتي سانيرلار.
قوتادغو بيليك :
بو اوخونجو 1069- جو ميلادي ايللرده يوسف خاص حاجيب اولوغ يازيب .
بو اوخونجدا سؤزلر و دانيشيقلار، سؤي (شعر) و اؤيود (نصيحت) بيچيمده(قالب) يازيليب
(اوندا 6645 بيت وار) و بو اوخونجو توركلرين اسلام سوره سيندن (دؤوره سيندن) اولان،
ايلك سؤي(شعر) اوخونجو بيليرلر.قوتادغوبيليك آنلامي(مفهومي) موتلولوق سونان بيليم"
دير و اؤز چاغلاريندا سياست بيلگيسي(علم سياست) و آغيل اوخونجو ايله ده تانيليردي. گؤنده ر
بؤلوم لر:
بيليم
+ به يه ن
جمله در زبان تركي
تمام آنچه را در سيزده جلسه پيشين فرا گرفتيم ، براي رسيدن به اين قسمت از ترم يعني جمله بود. تا جمله ادا نشود ، فايده اي از اين همه اطلاعات درباره فعل و فاعل و ضمير و ... وجود نخواهد داشت.بحث درباره جمله بسيار گسترده است و نمي توان در يك جلسه به تمام مطالب درباره جمله پرداخت اما مي توان تا حدودي با جمله آشنا شد ، طوري كه علاقمندان با زمينه مناسب جهت فراگيري مطالب بيشتر دنبال منابع و مراجع ديگر بروند.
جمله يك كلام كامل است كه گوينده آنرا به اطلاع شنونده مي رساند. جمله از وقوع يك حادثه يا وجود يك واقعيت خبر مي دهد.
جمله از ديدگاه هاي مختلف داراي تقسيمبندي هاي مختلفي است كه در ادامه به چند مورد از آنها اشاره مي شود:
1 ـ تقسيمبندي مفهومي
جمله از منظر مفهوم ، به سه گروه اخباري ، استفهامي و امري تقسيم مي شود.
1ـ1: جمله اخباري
در جمله اخباري از وقوع عمل در گذشته ، حال و آينده و يا حتي خارج از زمان خبر داده مي شود. جملاتي مانند: «آنام گلدي» ، «سن گئده جكسن» ، «آناملا باجيمي بويون ائلچيليگه گؤندرميشم» از اين نوع هستند.
2ـ1: جمله استفهامي
هرچند يك جمله استفهامي درباره وقوع حادثه يا وجود واقعيت است اما اين مفهوم همراه با سئوال و ابهام است. اين سئوال گاهي همراه با ادات استفهام مانند «مي ، هانسي ، هارا ، كيم ، نه يه ، نه ايچين ، نه ، هانكي و ...» است و گاهي بدون ادات تنها با تكيه بر لحن گوينده است.
جملاتي مانند «نه ايچين دونن گلمه دين؟» ، «تاپيشيرديقلاريمي آلدينمي؟» ، «هانسي درسده دوشدون؟» جملاتي استفهامي همراه با ادات استفهام است اما جملات سئوالي مانند «دئمه ديم گئتمه؟» ، «تاپيشيرديقلاريمي آلدين؟» ، «بو گئجه ائشيگه گله جكسن؟» بدون ادات استفهام باز از نوع جملات استفهامي هستند.
3ـ1: جمله امري
با اين جمله با خواهش ، التماس ، تضرع و يا دستور ، خواستار انجام عمل مي شويم. مانند: «اونو منه وئر» ، «قاپيني آچ» ، «منه بير كيلو يئر آلما وئر» ، «بير ليوان سو وئر».
گاهي ممكن است براي تأكيد بر امر يا پرهيز از احساس آمرانه بودن ، از ابزارهاي كمكي نيز در جمله استفاده كنيم. مثلاً براي حالت امر ، به انتهاي فعل ، پسوند «گيل» و «گيلان» اضافه كنيم. مانند: «اونو منه وئرگيلن» ، «قاپيني آچگيلان». البته پسوند «گيل» امروزه كاربردي ندارد. يا اينكه قبل از شروع جمله امري بگوئيم: «تئز اول» مانند «تئز اول اونو منه وئر». گاهي هم ممكن است پس از اتمام جمله امري بگوئيم: «گؤرم» ، «داي». مانند: «اونو منه وئر گؤرم».
در جملات امري از نوع التماسي و خواهشي نيز ممكن است به پيش جملاتي مانند «اولارسا» ، «ممكن اولسا ...» ، «زحمت اولماسا ...» ، «لطف ائديب ...» ، «باغيشلايين ...» ، «زحمت دي ...» ، «نه اولاندا».
2ـ جمله فعليه و اسميه
جمله از نظر ساختار ممكن است اسميه باشد يا فعليه. جمله اسميه تكيه اش بر اسم است نه فعل. در واقع فاقد فعل است و تنها از افعال كمكي يا علامتهاي اسنادي كمك مي جويند ، از جمله «دير ، ايدي ، ايميش». مانند: «بو آغاج اوزون دور» ، «بو سؤز يالان ايميش».
جمله فعليه داراي فعل است ، مانند: «من درسيمه باخميشام» ، «بويون بير كره سايتا گيرديم و سؤزلرين اوخودوم» كه داراي فعلهاي باخميشام ، گيرديم و اوخودوم مي باشند.
3ـ اجزاي جمله
جمله داراي يك حداقل اجزا بايد باشد تا بتواند در تعريف جمله بگنجد. اين حداقل اجزا كه آنرا اجزاي اصلي جمله هم مي نامند ، عبارتند از: مسند و مسنداليه.
مسنداليه همان فاعل است كه در جمله اسميه بصورت مبتدا نمايان مي شود. مسند درباره مسنداليه حكم مي دهد. در واقع مسند همان فعل در جمله فعليه و خبر در جمله اسميه است.
در جمله فعليه «آنام مشهده گئتدي» ، «آنام» فاعل يا مسنداليه است و «گئتدي» فعل يا مسند. در جمله اسميه «هاوا قارانليق دير» ، «هاوا» مبتدا يا مسنداليه است و «قارانليق دير» خبر يا مسند است.
با اين دو جزء ، جمله معني پيدا مي كند اما اجزاي ديگري هستند كه براي توضيح بيشتر جمله و تفهيم بهتر آن در كنار اجزاي اصلي مي آيند. اين اجزا را اجزاي فرعي مي گويند كه مفعول صريح و غيرصريح از آن جمله هستند.
مفعول صريح در تركي با علامت «ي» يا «ني» تعريف مي شود. مانند: «من درسي اوخودوم» ، «آيلار قاپيني آچدي» ، «من ائوي تميزله ديم».
مفعول غيرصريح نيز تحت تأثير فعل بوده و يكي از حالات مفعول اليه ، مفعول فيه و يا مفعول عنه را به خود مي گيرد. مانند: «ائوه گئتدي» ، «ائدن چيخدي» ، «ائوده قالدي».
4 ـ ساختار جمله تركي
اجزاي اصلي و فرعي جمله در ساختار كامل و طبيعي جمله بايد با يك توالي و ترتيب خاصي بيايند وگرنه از حالت طبيعي خارج خواهند شد. ساختار غيرطبيعي همان ساختاري است كه در ادبيات محاوره اي و شعر به وفور مي بينيم.
ساختار طبيعي يك جمله در زبان تركي با ترتيب زير است:
«فاعل(مبتدا) + قيد زمان + قيد مكان + مفعول غيرمستقيم + مفعول مستقيم + قيد حالت + فعل».
براي نمونه در يك جمله كامل و طبيعي تركي مي توان گفت: «آناسي گئجه لر ياتاندا بالاسينا قيسسا ناغيللاري محبتله اوخويار».
جملاتي مانند زير از نظر ادبياتي صحيح نيست. چرا؟
• مدرسه ده صاباح امتحان واريم دير.
• تلويزيونومو صاباح تعمير ايچين تعميركارا وئره جه يم.
• دونن آخشام قارداشيملا آغام شاما اونلارا قوناق ايديلار.
در شعر نيز بنا بر اجبار ساختار و تركيب طبيعي جمله به هم مي خورد. مثلاً جمله اي طبيعي مانند: «باشيمدا توكلر آغاريب ، قاپيسيندا ابتر اولدوم ، او نازلي دلبر دئمه دي كي: بيزيم گوموش دورور بو» را عارف نامي قرن هفتم ،شيخ صفي الدين اردبيلي ، مي گويد:
«آغاريب باشيمدا توكلر ، قاپيسيندا اولدوم ابتر
دئمه دي او نازلي دلبر ، كي بيزيم گوموش دورور بو»
همانطور كه گفتيم ، ساختار اصلي جمله با همان مسند و مسنداليه كامل مي شود و حتي گاهي مي توان اجزاي ديگر آنرا بدون اخلال در جمله حذف كرد. بعضي از اجزاي جمله صرفاً براي توضيح بيشتر ارائه مي شود. براي نمونه جمله ساده و كاملي مانند: «آباسي قوجاليبدير» را مي توان به جمله مفصل و طولاني زير تبديل كرد: «يوز ياشيندا اولان ، الدن آياقدان دوشن آناسي ، داها قوجاليبدير». يا جمله ساده و كاملي مانند «آنام زيارتدن گلدي» را تبديل كنيم به جمله طولاني و زائد زير: «آنام بويون صبح هاوا آچايلان زامنلاردا كي هئچ بير آدام ائشيكده يوخ ايدي ، ايكي هفته دن سونرا كربلانين زيارتيندن گلدي».
5 ـ هماهنگي فعل و فاعل
فعل و فاعل از نظر جمع و فرد بودن و نيز از نظر شخص بايد باهم هماهنگ باشند. به دنبال فاعل جمع ، فعل جمع مي آيد و بعد از فاعل مفرد ، فعل مفرد مي آيد.
براي فاعل اول شخص مفرد ، فعلي با ضمير فعلي اول شخص مفرد مي آوريم .
با اين دو اصل ، جملات زير صحيح مي باشند:
• من مدرسه دن گلديم.
• سيز هاچان بازاردان گلدينيز؟
• اونلار امتحان وئرمه ديلر.
اما جملات زير صحيح نيستند:
• من مدرسه دن گلديك!
• سيز هاچان بازاردان گلديم!
• اونلار امتحان وئرمه ديم!
در اين ميان استثناهائي وجود دارد كه مهمترين آنها عبارتند از:
• احترام: براي احترام مي توان فعل يك شخص مفرد را جمع آورد. مانند: «رهبر بويون دانيشيغيندا بويوردولار» ، «اوستاد كيلاسدا امتحان آلديلار».
• فاعل غيرجاندار بصورت جمع مي تواند فعل مفرد بگيرد. مانند: «آغاجلار قورودو» ، «سولار كسيلدي». البته متداول است كه براي هر نوع سوم شخص جمع از فعل مفرد استفاده كنند. مانند: «قوناقلار گلدي» ، «اؤيرنجي لر گئتدي» ، «ساتقينلار قاچدي».
• براي فاعلي كه ذاتاً جمع است ، فعل مفرد مي آوريم. مانند: قوشون ، ملت ، آرتئش. مثلاً «قوشون داغيلدي».
5 ـ جمله كامل و ناقص
جمله كامل را با تعريف فوق پذيرفتيم. جمله ناقص يك جمله داراي اعتبار و مفهوم است كه شنونده منظور گوينده را متوجه مي شود اما اجزاي اصلي يك جمله كامل را ندارد. دليل آن هم اين است كه شنونده در جملات قبلي يا پيش زمينه قبلي ، اجزاي جمله مانند فاعل يا مفعول يا حتي فعل را مي شناسد. اينگونه جملات غالباً در جواب يك سئوال گفته مي شود.
براي نمونه ممكن است ابتدا نپذيريم كه «بازارا» جمله باشد اما اگر بدانيم كه اين جمله در مقابل سئوال: «آنام هارا گئتدي؟» گفته شده است ، متوجه مي شويم كه اين جمله بايد در اصل «آنام بازارا گئتدي» بايد باشد كه به خاطر ذهنيت داشتن گوينده و شنونده از فاعل و فعل ، اين دو جزء اصلي حذف شده است. به همين ترتيب شخصي به ديگري مي رسد و درباره ساعتي كه گم كرده بود و دنبالش بود ، مي گويد: «تاپديم». در واقع بايد بگويد: «ساعتي تاپديم» كه به خاطر ذهنيت داشتن شنونده از موضوع گم شدن ساعت ، آنرا از جمله حذف مي كند. او حتي مي تواند بجاي «تاپديم» بگويد: «ساعتي تاپديم» و يا آنرا تفصيل دهد و بگويد: «بالاخره بويون صبح ناماز قيلاندا حوض باشيندان ساعتي تاپديم».
گؤنده ر
بؤلوم لر:
بيليم