+ به يه ن
تكنولوژي پروژه‌لره تشويق گلير.
نقليات، دنيزچي‌ليك و خبرلشمه باخانليغين الكترونيك خبرلشمه ايله اوزاي و هاواچيليق پروقرام و تجهيزات پروژه‌لرينه ۳۰ ميليون ليره‌يه قدر يارديم وئريله‌جك.
۲۸۰ پروژه صاحبي، يارديم دستگي اوچون باخانليغا مراجعت ائتدي.
نقليات، دنيزچي‌ليك و خبر لشمه باخانليغي تكنولوژي پروژه‌لره دستك وئرمه‌يه داوام ائدير.
الكترونيك خبرلشمه پروقرام و تجهيزات پروژه‌لرينه ۱۰ ميليون ليره‌يه، اوزاي و هاواچيليق پروقرام و تجهيزات پروژه‌لرينه ايسه ۲۰ ميليون ليره‌يه قدر يارديم وئريله‌جك.
آر-گه فوندوندان فايدالانماق مقصديله جمعي ۲۸۰ پروژه صاحبي باخانليغا مراجعت ائتدي.
پروژه‌لرين نه قدري‌نين نه قدر مدتله دستكلنيله‌جگي ده باخانليك طرفينده تعيين اولونا‌جاق.
تصديقلنن پروژه‌لر، نقليات، دنيزچي‌ليك وخبرلشمه باخاني بينا‌لي ييلديريمين تصديقينه تقديم ائديله‌جك.
باخان ييلديريمين تصديقيندن كئچن پروژه‌نين صاحبي ايله باخانليق مسئوللاري آراسيندا موقاويله ايمضا‌لانا‌جاق.
مراجعت ائدن قورولوش، مراجعت تاريخيندن اوّلكي ۱ ايل عرضينده آكتيو اولاراق فعاليت اولدوغونو گؤزله‌يه‌جك.
ان آز بيري آراشديرماچي اولماق شرطيله ان چوخ ۵ آدام، بير آرايا گله‌رك اورتاق پروژه مراجعتي ائده‌بيله‌جك.
باخانليق طرفيندن آر-گه فوندوندان وئريله‌جك يارديم، پروژه‌نين حياتا گئچيريلمه‌‌سيندكي ايلك مرحله‌ده يوزده ۲۰سي پروژه صاحبينه وئريله‌جك.
يارديم يوزده ۳۰ حيسه‌سي ايره‌ليله‌ين مدتده اؤدنيلمه‌لي، گئرييه قالان يوزده ۵۰ليك قيسمي ايسه پروژه تاماملانديقدان سونرا تسليم ائديله‌جك.
۳۶ آيا قدر وئريله‌جك يارديم اؤدمه‌سي، گرك گؤرولمه‌سي حاليندا ۶ آي داها اوزاتيلابيله‌جك.
دستكلنيله‌جك پروژه‌لرين سايسيندا هر هانسي بير محدودلاشديرما اولمايا‌جاق.
گؤنده ر
بؤلوم لر:
تورك كيمليي
+ به يه ن
آمريكان ميللي هاواچيليق و اوزاي دايره‌سي (ناسا)، گونشده ميدانا گلن بؤيوك بير پاتلامانين آردين‌دان اولوشان اوددان ياغيشين بـﯚيوله‌ييجي گؤرونتو‌لريني الده ائتدي.
ناسا طرفيندن ۲۰۱۰-جو ايلده اوزايا گؤندريلن گونش ديناميكلري گؤزلم‌ائوي اوزاي واسطه‌سي‌نين ۱۹ جولاي ۲۰۱۲.جي ايلده قيد ائتديگي گؤرونتو‌لر ايلك دفعه ياييملاندي. اولدوزون گونوموزدكي ان اينكيشاف ائتميش يوكسك چؤزونولو تلويزيون‌لاردان ۱۰ قات داها دقيق گؤرونتو‌لريني الده ائده بيلن گونش ديناميكلري گؤزلم‌ائوي، ميليون‌لارجا درجه ايستي‌ليك‌دكي پلازما آتموسفري (كورونا)دا گرچكلشن بير پاتلامايي تثبيت ائتدي.
كورونال (تاج‌كوره) كوتله آتيمي آدي وئريلن پاتلامانين آردين‌دان گونش‌دن اوزايا دوغرو رادياسيون و ايشيق بوشاليمي گرچكلشدي. داها سونرا ايسه سانكي اوددان بير ياغيشا بنزه‌ين و "كورونال ياغيش" فئنومني اولاراق بيلينن گؤز قاماشديريجي مانيتيك گؤروتو‌لر اورتايا چيخدي. گونشين اﯚزئيينده/سطحينده دونيادان ان آز ۳۰ قات بؤيوك بير ساحه‌ني اؤرتن كورونال ياغيش، آيدين و كسكين بير شكيلده گونش ديناميكلري گؤزلم‌ائوي كامئراسينا يانسيدي.
گونش ديناميكلري گؤزلم‌ائوينين الده ائتديگي معلومات‌لار ايشيغيندا بيليم اينسان‌لاري گونشين حركت‌لريني و دونيايا اولان تأثيرلريني داها ياخشي آنلامايا چاليشير. ۲۰۱۰ فوريه آييندا اوزايا آتيلان گونش ديناميكلري گؤزلم‌ائوي اوزاي واسطه‌سي‌نين ٥ ايل بويونجا ناسانين گونش آراشديرما‌لاريندا ايستيفاده ائديلمه‌سي پلانلاشديريلير.
گؤنده ر
بؤلوم لر:
بيليم
+ به يه ن
بو گون خوجا‌لي قصبه‌سينده ۶۱۳ آذربايجان‌لي‌نين ارمني گوجلري قتل ائديليشي‌نين ۲۱. 'جي ايلدؤنومو ...
خوجا‌لي قيرغيني‌نين ايلدؤنومو اوچون باشدا آذربايجان اولماق عذره دونيانين مختليف بؤلگه‌لرينده آنما فعاليت‌لري تشكيل ائديلير ...
ايندي سيزينله تاريخده قيسا بير سفر ائدجگيك.
چوخ دئييل يالنيز ۲۱ ايل اوّلينه گئدجگيك.
ارمني ايمضا‌لي خوجا‌لي فاجعه‌سيني، شهيد اولان ۶۱۳ نفري و او گئجه ياشانان‌لاري كؤچورجگي ...
ارمني‌لر، بؤيوك ارمنيستان خياليندئيدي.
۱۹۸۰-جي ايللردن سونرا هميشه بو خيالين آرخاسينجا قاچدي.
ان بؤيوك دستكچي‌سي ايسه سووئت‌لر بيرليغييدي.
بو دستكله ارمني‌لر آذربايجانين داغليق قاراباغ بؤلگه‌سينه سالديري‌لاريني آرتيردي.
و خوجا‌لي ...
نيظامي باخيمدان ايستراتژي اهميته صاحب ۳ مين اها‌لي‌سي اولان خوجا‌لي، ارمني گوجلر اوچون تام بير هدفده.
اول قصبه‌نين دونيا ايله اولان قارا نقلياتي كسيلدي.
سونرا ايسه هاوا نقلياتي ..
قيرغين، ۲۵ني ۲۶سينا كئچن سويوق بير فوريه گئجه‌سي باشلادي.
۳۶۶نجي سووئت آلايي‌نين دستگي ايله، تانك‌لار يولداشليغيندا ارمني اوردوسو گيردي خوجا‌لييا.
ارمني‌لرين سرگيلديگي وحشي‌ليك تام بير سويقيريما چئوريلدي.
اسلحه سيويل اها‌لي‌نين اوزرينه چئوريلدي.
اؤلدوررن اللرده اينصاف قالمادي.
امر، حركت ائدن هر شئيي وورماق.
آغير سيلاحلار ايستيفاده ائديلدي.
خسته‌خانا‌لار، مكتب‌لر، مسجيدين ...
خوجا‌ليدا ارمني وحشيليگين‌دن تاثيرلنمه‌ين معبد قالمادي.
ائولر يانديريلدي، گوناهي يالنيز تورك اولماق اولان خوجا‌لي‌لار وحشيجه‌سينه قتل ائديلدي.
اؤلومدن قاچماق ايسته‌ين‌لر، اؤزلريني مئشه‌نين درين‌ليك‌لرينه آتدي.
سويوق بير قيش گونو ايدي ...
آنجاق خوجا‌لي‌لي‌لار حاضيرليك‌سيزدي.
اؤلوم سويوق اوزونو گؤسترميشدي اونلارا.
گونلرله آج سوسوز داغلاردا كيلومترلرله گئتدي‌لر.
"بلكه ده آرتيق قورتولدوق" دئييردي، خوجا‌لي‌لي‌لار.
چونكي آذربايجان توركونون سسيني ائشيتديك‌لريني ظن ائتميشلر.
آنجاق خبرسيزلردي يولون سونوندا اولارا قورولان تله‌دن.
تله، بير آندا قيرغينا چئوريلدي.
وحشت بونونلا دا محدود قالمادي.
خوجا‌لي‌لارين باش دريلري يوزولدو ... بدن‌لري پارچا‌لارا آيريلدي.
گئريده ۱۰۶'سي قادين، ۶۳و اوشاق ۷۰ ياش‌لي تام ۶۱۳ گوناهسيزين جسه‌دي قالدي.
۵۰۰ ياخين آذربايجان توركو ايسه هله ايتكين
گؤنده ر
بؤلوم لر:
تورك كيمليي
+ به يه ن
گوهر مراد - لال اويونو
اورمان
صحنه گئنيش بير يولدور. تاماشاچيلارين اؤنونده اولان دووار داشدان دوزه لميشدير و بير پوتوشقا دمير ميله لريله آز آرا ايله يئردن قويولموشدور. پوتوشقا داليندا بير ائو واردير. گؤزه ل بير اؤرتوك ائوين ايچيني تاماشاچيلارين گؤزوندن گيزله دير.
***
گنج بير كيشي صحنه يه گيرير. الينده قيرميزي گول دسته سي وار. ياواش – ياواش بارماقلاري اوسته قاباغا گلير، گؤزونون بوجاغيله پنجره يه باخير، اؤرتويو گؤرور، امين عئيني حالدا ناراحاند پنجره نين اؤنوندن كئچير، دايانيب فيكره دالير. چئوره سينه باخير. دؤنوب يئنه پنجره اؤنوندن كئچير. دايانيب قولاق آسير. دؤنور و پنجره اؤنونده دايانير و قولاق آسير. اؤسگورور و قولاق آسير، نئچه آن اؤزونو ايتيرميش پنجره قاباغيندا آدديم آتير، پنجره يانيندا دايانير و قولاق آسير. بير ياخينلاشان توپلومون هاي باشاراغي قولاغا چاتير.
كيشي باشي داليني باخير، گليب پنجره اؤنونده دايانير، اوجا سسله اؤسگورور، اوتاغين ايچيني گؤزدن كئچيرير. هاي باساراق ياخينلاشير. كيشي توپلوما ساري باخير و گوللريله پنجره نين شوشه سينه چالير. توپلومون هاي باساراغي داها ياخينلاشير. كيشي بارماقلاري اوسته قالخيب پنجره سينه شوشه سينه وورور، دال – دالي گئديب صحنه نين اؤنونه گلير، بلكه اوتاغين ايچيني ياخشي راق گؤرسون. توپلوم صحنه يه گيريب چيغيريرلار :"هورا!".
كيشي ايستير پنجره يه ساري گئتسين، آنجاق توپلوم قاباغا گليب صحنه ني دولدورورلار و چيغيريرلار :"هورا!". و دايانيرلار. هاميسي جيددي و قورخولو قيليقلاري واردير. قاباغا باخيرلار. تكجه گنج كيشي پنجره يه دقت يئتيرير. هامي سوسورلار. توپلومون قارشيندان اوجا سيگنال سسي قالخير. خالق چيغيريرلار :"هورا!:. گنج كيشي باش اوزالدير بلكه پنجره داليني ياخشي گؤرسون. سيگنال سسي اوجالاراق ائشيديلير، خالق حيرصلي قيليقلارلا يومروقلارين قالديريب چيغيريرلار :"هورا!". گنج كيشي پنجره يه ساري چيغيرير :"آهاي!". هامي سوسور. آلچاق بوي بير كيشي الينده بير چارپايا خالقين اؤن سيراسيندا تاپيلير. چارپاياني يئره قويور و اوستونه چيخير؛، گؤزلويونو بورنونون اوستونه قويوب، دقتله توپلوموسئير ائدير.
خالق حركتسيز دايانيبلار. نئچه آن سوسقونلوقلا كئچير، كيشي چارپايا اوستونده يومروغونو قالديرير و اوجل سسله چيغيرير :"هورا، هورا!". چارپايادان ائنير. خالق چيغيريرلار :"هورا!".
گنج كيشي چارپايا اوستونه گئدير، گول دسته سيني كؤكسونه سيخاراق پنجره يه بره لير. سونرا گوللري پنجره يه ساري آتير. گوللر داغيلير. خالق اونو چارپايادان آشاغي چكيرلر و اوز به اوزه بره ليرلر. اوجا دانيشاندان دوشونمز بير سؤزجوكلر قالخاراق توپلومون قارشيندان ائشيديلير. خالق ناراضي قيليقلاري واردير. ايشيق يانيب – كئچير./ خالق چيغيريرلار :"هورا!".
گنج كيشي خالقين سيراسيني قيراغا ووروب پنجره يه ساري گئدير. خالق اونو سيرادان ائشيگه آتيرلار. اوجا دانشانين سسي حيرصلي آنيلماز سؤزجوكلري چئينه يير. خالق قولاق آسيرلار، گنج كيشي يئنه توپلومون سيراسينا گيرير. هوندور بير كيشي اونو توتوب ساخلايير، بير حالداكي اؤزو قابغا بره ليبدير. گنج كيشي چيغيرير :"آهاي!". اوجا دانيشانين سسي داها اوجالير. سيگنال سسي اوزاقدان ائشيديلير، توپلوم يئنه ياواشجا چيغيريرلار :"هورا، هورا!".
گنج كيشي اؤزونو هوندور كيشي نين اليندن قورتاريب صحنه نين اؤنونه گلير، پوتوشقايا باخير، اومودسوزلوقلا يئرده چومباتما وورور، باشيني ايكي الي آراسينا آلير. اوجا دانيشانين سس ساياغي قورخودوجو اولور، بير اينجه خانيم گولوشونون سسي توپلوم ايچيندن ائشيديلير. گنج كيشي تله سيك قالخيب قولاق آسير. قادين گولوشو بير ده ائشيديلير. گنج كيشي توپلوم سيراسينا گيرير. ايتي بير ايشيق يانير و كئچير. خالق باغيريرلار :"هورا، هورا، هورا!".
نئچه آن سوسقونلوقلا كئچير. خالق گؤزو يولدا و قورخهراق اوز به اوزه سوزورلر. بيردن گولله نين ياغمور سسي قالخير. توپلوم سئلي دؤنورلر، قورخموش قيلقلارلا قاچيرلار و صحنه ده ائشيگه چيخيرلار. گولله سسي و آدديملارين سسي بير زامانا قده ر ائشيديلير. صحنه بوشدور و توپلوم گنج كيشي ني ده اؤزويله آپارميشدير. ازيلميش گوللري كوچه نين داش دؤشورونده گؤرونور. نئچه آن كئچير، پنجره نين اؤرتويو قيراغا چكيلير و پنجره تله سيك آچيلير. گؤزه ل بير قيز، گؤزلريني اووكالاياراق تعجوبله كوچه يه و گؤيه باخير و فيكره دالير. سونرا توزون بير نفس آلير. بيردن يئرده ازيلميش گوللره دقت يئتيرير، اليني ميله لر آراسيندان گوللره ساري اوزالدير، الي چاتمير. بير قارقا سسي ياخيندان، دامدان اوجالير.
***
گؤنده ر
بؤلوم لر:
تورك كيمليي
+ به يه ن
توركيه ادبياتي
توركيه ادبياتينا گلديكده، زنگين، گئنيش و يايغين بير ادبياتلا اوز – اوزه گليريك. توركيه ادبياتي تك ليكده، چوخ حجملي و ده يرلي بير ادبياتدير كي هم تاريخ اوزونلوغو، هم موضوع گئنيشليگي و هم محتوا دولغونلوغو يؤنه سيندن ده يرلي و گؤركملي دير. كلاسيك ادبياتي مين ايلدن آرتيق بير تاريخه ماليك اولاراق، تورك ديلي بير رسمي ديل كيمي قوللانماسي ، حكومت ايشلرينده، ديني ساحه لرده ايشه آلينماسي بيرينجي دورومدا دايانيب و علمي – نظامي و ادبي ساحه لرده ده رسمي بير ديل اولموشدور.
سلجوقلاردان سونرا گلن سلاله لر و نهايت عثمانلي سلاله سي نين چوخلو سلطانلاري، اؤز سارايلاريندا شاعرلر بسله مكله برابر، اؤزلري ده ادب و شعره ماراقلي اولموش و اؤز استعدادلاريني شعر يازمادا سيناميشلار. سلطان شاعرلرين ساييسي دا آز اولماميشدير. كلاسيك آناتولي شاعرلرين سياهه سيني چكمكله نئچه صحيفه ني دولدورماق اولور. زمان كئچديكجه، تورك شعري و ادبياتي دا زمانلا آدديملايير و حياتين ايستك لرينه دوزگون جواب وئرمه ده گئري قالماميشدير. تنظيمات دؤورونده اؤلكه نين مختلف ساحه لرينده رفورملارين يئر آلماسيلا برابر، ادبيات ساحه سينده ده يئني ليك و ده ييشيك ليكلر ضرورتي حيس اولونوردو. بو دورومدا ادبيات دا گونون ايستك لرينه دوزگون جواب وئره بيلدي. بو موقعيتي، تكجه ديل و ادبياتين انعطافي و شاعر – يازارلارين استعداد و مهارتلريله مومكون اولموشدور. تنظيمات ادبياتي اؤز درين رفورمالاريلا باجارا بيلدي گونون طلب لرينه دوزگون جواب وئرسين. ادبيات بؤيوك ده ييشيك ليك لرله اوز اوزه گلدي. رومانلارين، اويونلارين، آراشديرمالارين اورتايا گلمه ضرورتلريني آناراق، اونا ميدان آچيلدي و گونون ضرورتلري اوندا ديله گلدي.
بو زمان يوزلرله يازار و شاعرلر ميدانا گله رك، اؤز تعهدلريني دوزگون صورتده يئرينه يئتيرديلر. چوخ كئچمه دن بوتون عثمانلي اؤلكه سينده دوزه نليك يولا دوشدو، يونيوئرسيته لر قورولدو، اوردو و قوشون پروبلئملري چؤزولدو، دولت ايشلري نظاما دوشدو، ادبياتدا گؤزه ل و بينؤره لي فيكيرلر اورتايا چيخدي و نهايت گونون ايستك لري اساسيندا گؤزه ل دوشونجه لر ميدانا گلدي و ادبيات هيزله ايره ليله دي. يوزلرجه يازار، تنقيدچي، صنعتكار يارانيب اورتايا چيخديلار. مشروطه انقلابي باشلاياراق، يئنه ده ادبيات ساحه سينده مختلف فكرلر آرايا گلدي، انقلابي دوشونجه لر ياراندي، گروپلار توپلاشيب، يازيچيلار و شاعرلر آراسيندا هم راي ليك و فيكير بيرليگي اولدو و ادبي آخيملار ياراماغا زمينه ياراندي. ثروت فنون، تورك گنج لري، و باشقا گروپلار و آخيملار بو ضرورتلردن اورتايا گلدي. چوخلو شاعرلر و يازارلار بير – بيرينه باغلانيب گروپلار تشكيل ائتديلر.
20 جي يوزايله گلديكده، تورك ادبياتي كامل بير دوزه نله ميدانا گلدي. ادبي مكتب لر آرادا اولاراق، دوشونجه لر دوزه نلنميش و شاعرلر اؤز جرگه لريني سئچميشلردير. عثمان امپراتورلوغو داها گون ايستك لرينه و طلب لرينه برابر گره ك ليك لرينه جواب وئرمه دن عاجز قالميش و اونون يئرينه بير گنج و انرژيلي حكومتين ايش اوسته گلمه سي ضرورتي دويولوردو و بو يولو ادبيات صافلاييب هامبارلاييردي. 20 جي يوزايلين اوللرينده تورك ادبياتي اوروپا ادبياتي ايله رقابتده گئري قالماميش و اوروپانين هيزلي ده ييشيك ليك لرينه جواب وئره بيلدي. توركيه جمهوريتي ياراناراق، تورك ادبياتي دا اونونلا برابر ياراندي و چوخ گؤركملي يازارلار و شاعرلر اورتايا گلديلر. ادبيات بوتون ياشاييش ساحه لرينده اؤز وارليغيني ثبوتا يئتيريب ميدان آچدي. مدرن ادبيات احمد هاشم، اورهان ولي ، اوكتاي رفعت، مليح جودت، ناظم حكمت و باشقالارينين تشبثي ايله آياقلانير. يوزلرجه شاعرلر و يازارلار ميدان آچيب، اوروپا ادبي اؤدوللريني قازانيرلار. بوتون فستيواللاردا و ادبي تنقيدلرده تورك يازارلاري نين آدلاري اورتادا اولور. ياشار كمال، عزيز نسين، ناظم حكمتين اثرلري دونيا ديللرينه چئوريليب و نوبل جايزه سينه لايق كانديدالار آراسيندا آدلاري كئچير. تورك ادبياتي دونيا ادبياتيندا تانينير و مختلف اؤدوللره لايق گؤرونور. و نهايتده نوبل اؤدولوده توركيه يازارينا وئريلير.
علمي – ادبي تئوريلرده تورك يازارلاري نين اورتايا قويدوغو ادبيات تئوريلري، تنقيد، آراشديرمالاردا اؤز علمي وارليقلاريني گؤسته ريب و مختلف ادبي علملر ميدانيندا ان بؤيوك و دونيا سويه سينه يوكسه لن اديبلري اورتايا چيخارير. كوپرولو، كؤپرولوزاده، گولپينارلي، بسيم آتالاي، فاروق سومر، قفس اوغلو، رحمتي آرات، زكي وليدي توغان و يوزلرجه باشقا عالملر تورك ديلي و ادبياتيني دونيايا ياييرلار. نهايت، بوگون تورك ادبياتي نين امضاسي بوتون امضالاردان اؤنجه ده گئدير و تورك دونياسي نين فخري كيمي ايره ليله يير. ادبيات گله جك گونلريميزه سؤزو اولمالي دير و بو انتظار توركيه ادبياتيندان گئدير...
***
احمد هاشم
تورك ادبياتي نين ان اؤنده گلن شاعرلريندن بيري – احمد هاشم دير كه 1887 جي ايله بغداد دا آنادان اولدو. اونون آتاسي حله شهرينده قائم مقام اولان عارف حكمت بيگدير. آناسي دا تانينميش بير عائله عضوودور. آنجاق هاشمين ياشاييشي اشرافيتلي اولماميش، بلكه چتينليكلرله دولو اولموشدور. 6 ياشينا قده ر مريض آناسيلا ياشاميش و 1898 جي ايلدن استانبولا گليب و آتاسي نين دولت مامورو اولدوغونا گؤره هميشه ماموريتده اولموشدور و هاشم بوتون چتين ليك لره قاتلانميشدير. آنجاق ياخشي تحصيل آلميش و معلم لري عثمانلي نين ديرلي شاعر و يازارلاري اولموشلار او جمله دن: توفيق فكرت و احمد حكمت مفتي اوغلو اونون ادبي نبوغونو تاپمادا و يئتيرمه سينده بؤيوك رول اويناميشلار.
هاشمين ايلك شعري 1901 جي ايلده "مجموعه ادبيه" ده چاپ اولور. 1902 جي ايلده بير حكايه سي " صنعت تحري" درگيسينده ياييلير. هاشم 1907 جي ايلده تحصيليني بيتيرديكدن سونرا ، فرانسيزجاني ياخشي بيلديگي اوچون فرانسه تدريس ائدير. سونرا ادبيات معلمي اولور. آنجاق بيرينجي دونيا ساواشيندا عسگر اولاراق جبهه يه گؤنده ريلير (1913-4) و ساواش بيتديكده(1927) ترخيص اولوب، معاش سيز قالير و چتين ليكلرله اوز – اوزه گلير. ائله اونا گؤره ده بوتون شعرلرينده بو چتين ليك لر دويغو و ديلك لرينده ائتكي بوراخير.
هاشم چاليشقان بير انسان اولدوغو اوزره مختلف درگي لرده يازيب يارادير و معاشيني تامين ائدير. اونون شعر عالمينده ياراتديغي بديعي فكير قالارقي اولاراق ، تورك دونياسيندا يئني بير حياتين يارانماسيندا اؤز ائتكي سيني قويموشدور. هاشمين اثرلري بو درگي لرده ياييملانير:
ادبيه، مصور ترقي، ارتقا، فن و ادب، مصور محيط، ثروت فنون، آشيان، شعر و تفكر، يئني مجموعه، حيات، گنج يولجولار، ادبيات، يئني تورك، حاكميت مليه. او، بو غزئته لريله ده ايشله يير: آخشام، درگاه، اقدام، مليت و ...
هاشم معلم ليكدن علاوه ، بير مهندس كيمي بير سيرا شركتلرده چاليشير و نهايت 1933 جو ايله دونياسيني ده ييشير. اونون جنازه تشييعي تاريخده گؤرولمز بير مراسيم كيمي اولور. هاشم، ادبي ياراديجيليغي ايله تورك شعرينده يئني بير جيغير آچير. اونون شعر دفترلري بونلاردير: پياله، گؤل ساعاتلاري، ديگر شعرلري ...
اونون بوتون شعرلري، دونيا ديللرينه چئوريله رك، تورك شعري نين اؤرنه يي كيمي دونيادا آلقيشلانير. بوتون شعرلري دؤنه لرجه ياييلميش و اوخوجولار طرفينده سئويلميشدير. شعرلريندن اؤرنك لر:
پياله
ظن ائتمه كي گولدور، نه ده لاله،
آتش دولودور، توتما يانارسان.
قارشيندا شو گولگون پياله...
ايچميشدي فضولي بو آلوودان،
دوشموشدو بو اكسير ايله مجنون،
شعرين سنه آنلاتديغي حاله...
يانماقدا بو ساغردن ايچن لر،
دولدورموش اونونچون شب عشقي
باشدان باشا افغان ايله ناله...
آتش دولودور، توتما يانارسان
قارشيندا شو گولگون پياله...
***
اؤلمك
فراز زيروه ي سيناي قهره يوكسه له رك
اوردان،
اورادان دوشمك اؤلمك ايستيوروم
جوف ياس آشناي خسرانه...
تيتره ك
پاريلتي لارلا يانان بير مساي مذبحه رنگ
داغيلير سحور عريانه
فراز زيروه ي سيناي قهره يوكسه له رك
اورادان،
دوشمك اؤلمك ايستيوروم
جوف ياس آشناي خسرانه...
قانلي بير گؤملك
گيبي هاراي شمسي آرخامدان
آليب سوروكله يه رك
او دم كي رفرف هستيه سمت اولور قائم
و بير گونون دم آلايشي زوالينده
سوروكله نير سولار شعله حالينده
او دم كي قوللار آچار جسم نااميده آدم،
بير درين سسله "هايدي" دئيير اوچوروم،
او دم،
فراز زيروه ي ياس آشناي قهره يوكسه له رك
اورادان
صوت اميد قلبي دينله مه دن
جوف خسرانه دوشمك ايستيوروم.
***
بير گونون سونوندا آرزي
يورغون! گؤزومون حلقه لرينده
گوللر گيبي فجر اولدو نمايان،
گوللر گيبي ... سونسوز، ايري گوللر
گوللر كي قاميشدان داها نالان،
گون دوغدو يازيق آرخالاريندا!
آلتين كوله لردن يئنه قوشلار،
تكراريني عمرون ائده ر اعلان.
قوشلارمي دير اونلار كي هر آخشام
عالم لريميزدن سفر ائيلر؟
آخشام، يئنه آخشام، يئنه آخشام،
بير سيرما كمردير سويا باخسام،
اوستونده سما بير قوس مطلسم.
آخشام، يئنه آخشام، يئنه آخشام،
گوللرده بو دم بير قاميش اولسام.
***
حوض
آخشام يئنه توپلاندي درينده...
جانان گولويور اسكي يئرينده،
جانان كي گوندوزلري گلمز،
آخشام گؤرونور حوض اوزه رينده
مهتاب كمر تازه بئليتده،
اوستونده سما گيزلي بير اؤرتو
ييلديزلار اونون گولدور الينده
***
قارانفيل
يارين دوداغيندان گتيريلميش،
بير قطره آلوودور بو قرنفيل.
روحوم آجيسيندان بونو بيلدي!
دوشدوكجه، وورولموش گيبي، يئر يئر،
قيزغين قوخوسوندان كپه نك لر،
گؤنلوم اونا پروانه كسيلدي...
***
بولبول
بير غملي خزانين سحرينده
اصراره نه حاجت يئنه بولبول؟
بيل، قلبيميزين باخچالاريندا
جان وئردي سنين سؤيله ديگين گول!
ساورولمادا گول شيمدي هواده
گون دوغمادا بير باشقا زياده...
***
قارانليق
عشقين بو قارانليق گئجه سينده
بولبول يئنه وحشي مترنم،
مجنونونو ترك ائتدي مي ليلا؟
وحشي سسي فرقت سسي سانديم.
عشقين بو قارانليق گئجه سينده
هجرانيمي دويدوم، سني آنديم،
فرقت زده بولبول گيبي يانديم...
***
ناظم حكمت
تورك شاعرلري ايچينده ناظم حكمت دونيا سويه سينده تانينميش بير شاعردير. او، 1902 جي ايلده بير ادب – شعر سئوه ر اشرافي عائله ده آنادان اولوبدور. اونون آتاسي حكمت بيگ – ناظم پاشانين اوغلو دور كي توركيه نين خارجي ايشلر ناظيرليگي نين ايشچي سي ايدي. ناظم پاشا، عثمانلي دولتي نين شخصيت لريندن ساييليردي. آنجاق ناظم حكمتين حياتي نين بؤيوك بير حصه سي زندانلاردا و غربت لرده كئچميشدير. او، توطئه لر اساسي ايله نيسگيللي حياتيني اؤز وطنيندن اوزاقدا – غربت و سورگونلرده كئچيرميشدير و وطنينده اولان چاغلاري دا دوستاقلاردا اولموشدور. او، عيني حالدا اثرلري نين چوخونو دا زنداندا يازميشدير. ناظم حكمت بوتون انسانلاري سئوير، حتي اؤز قاتلي اولان بدبخته ده اوره يي يانير. شعرلرينده تام گوجو ايله اومودسوزلوغا قارشي مبارزه ائدير.اونون شعرلري نين هر سطرينده جسارت، شجاعت و قورخوسوزلوق دالغالانير.
ناظم حكمت انترناسيوناليستي علاقه لره يوكسك قيمت وئره رك، وطني ني سئوه ن وطن پرور كيمي ده چيخيش ائدير و هر شرايطده اؤزونو تورك و تورك خلقينه منسوب بير انسان و شاعر بيلير.ناظم حكمتين شعري، تورك ادبياتيندا تك باشينا بير مرحله ني تشكيل ائدير.او، هم ديلجه، هم مضمونجا و هم شكيلجه تورك ادبياتينا يئني ليك گتيرميشدير و بيرينجي دؤنه اولاراق، جدي و يئني آدديملار گؤتورموشدور. او، عروض وزني نين تام اينجه ليك لريني بيله رك، دوغو اؤلكه لري نين يئني فورمالاشمالاريلا ماراقلي اولاراق، ايلك يئني شعرلري يازميشدير. اونون باشقا بير اؤزه لليك لريندن، يئني شعرين گليشمه سينده رئال حيات ايله ياخيندن و دريندن تانيشليغي اولموشدور. اونون ايلك الهامچي سي رئال حيات اولموشدور.
اونون كتابلاري بوتون دونيا ديللرينه چئوريلميش و دونيا خالقلاري اونون دوشونجه عالمي نين ماراقليسي اولاراق، شعرلريني اوخوماغا جان آتيرلار.
ايندي ايسه شعرلريندن بير نئچه اؤرنك:
حسرت
دنيزه دؤنمك ايسته ييرم؛
ماوي آيناسيندا سولارين،
بوي وئريب گؤرونمك ايسته ييرم؛
دنيزه دؤنمك ايسته ييرم!
گمي لر گئده ر،
آيدين افق لره، گمي لر گئده ر!
گرگين دوم آغ يئلكن لاري شيشيرتمز كدر.
آنجاق عمروم گمي لرده بير گون سونا يئتر.
و مادام كي بير گون اؤلوم مقدر:
من سولاردا باتان بير ايشيق كيمي،
سولاردا سؤنمك ايسته ييرم!
دنيزه دؤنمك ايسته ييرم!
دنيزه دؤنمك ايسته ييرم!
1926
***
دمير قفسده دولانان آسلان
دمير قفسده دولانان آسلانا باخ.
باخ گؤزلرينه:
پولاد، چيلپاق
ايكي خنجر كيمي داشيير ساري گؤزلرينده
كينيني.
ايتيرمه دن تمكينيني
ياخينلاشير
اوزاقلاشير
گلير
گئدير.
تاپانمازسان بند وورماغا يئر
توكلو قالين بوينوندا اونون.
ياناركن كوره گينده شاللاق ايزلري
چؤكمه يير ديزلري
يالي تيكان – تيكان تيكيلير مغرور باشيندا...
ياخينلاشير
اوزاقلاشير
گلير، گئدير
گئدير، گلير...
زندانين دوواريندا قارداشيمين كؤلگه سي
گاه ائنير، گاه يوكسه لير...
1928
***
خايين
بو آدام ساتدي يولداشيني؛
ساتدي قيزيل مجمه يي ده يولداشي نين
قانلي – كسيك باشيني...
بو آدامين آياقلارينا دولاشير
قورخو،
كؤلگه كيمي...
قارانليق بير سو كيمي
ياشايير بو آدام.
گونش باتينجا هر آخشام،
داش كوچه لرده آروادي نين اؤرتوگونه بورونه رك،
بارماقلاري نين اوجوندا سورونه رك،
سيزه دوغرو ياخينلاشان او دور.
سيز تانييين اونو
قلبينين بوينوندا سالاناراق سس له نن
ملعون زينقرووندان
و بيلين كي اونون
تؤكور پارچا – پارچا جذام مرضي
روحونون اتي ني...
بو آدام بوگون آجدير
آجدير اما،
ايتيردي بو آدامدا
قدرتلي و بؤيوك آجليق بئله قدسيتيني...
آ دوستلالر، بو آدام
گونش باتينجا بير آخشام
ساتدي يولداشيني؛
ساتدي قيزيل مجمه يي ده يولداشي نين
قانلي – كسيك باشيني...
1929
***
كرم كيمي
هاوا قورقوشوم كيمي آغير.
باغير
باغير
باغير
باغيريرام.
يئيين گلين!
قورقوشوم
اريت –
- مه گه
چاغيريرام...
او دئيير كي منه:
سن اؤز سسينله كول اولارسان ا...ي!
كرم كيمي
يانا – يانا...
"درررر...د
چوخ
همدرد
يوخ"
اوره ك –
- لرين
قولاق –
- لاري
كاردي... كار...
هاوادا قورقوشوم آغيرليغي وار!...
منسه دئييرم اونا:
كول اولاييم
كرم
كيمي
يانا
يانا.
من يانماسام
سن يانماسام
بيز يانماساق،
نئجه چيخار قاران –
- ليقلار،
آيدين –
ليغا...
هاوا تورپاق كيمي بويلو
هاوا قورقوشوم كيمي آغير.
باغير
باغير
باغيريرام.
يئيين گلين!
قورقوشوم
اريت –
- مه گه
چاغيريرام...
1930
***
وداع
سلامت قالين
دوستلاريم منيم
ساغليقلا قالين!
سيزي قلبيمده،
قلبيمين ايچينده
مبارزه مي باشيمدا آپاريرام.
سلامت قالين
دوستلاريم منيم
ساغليقلا قالين!...
شكل لرده كي قوشلار كيمي
دوزولوب قوملوغون اوستونه
دستمال توولامايين منه،
ايسته مز...
من دوستلارين گؤزونده اؤزومو
بوتون هيكليمله گؤرورم...
آ دوستلار،
آ دؤيوش دوستي،
ايش قارداشي،
آيولداشلار آ...!!!
تك هيجا سيز الوداع...
قاپيمي گئجه لر اؤزو كليدليه جك،
پنجره مده تور توخوياجاق هؤرومجك،
و من بير دؤيوش ماهني سي كيمي
اوخوياجاغام
زندان توركوسونو.
يئنه گؤروشه ريك
دوستلاريم منيم
يئنه گؤروشه ريك.
بيرليكده گونشه گولوب،
بيرليكده دؤيوشه ريك...
آ دوستلار
آ دؤيوش دوستي
ايش قارداشي
آ يولداشلار آ...!!!
الوداع...
1930
اورهان ولي
تورك شعرينده يئني ليك يارادان و مكتب صاحبي اولان شاعرلرين بيريسي ده اورهان ولي دير كه 20 جي يوز ايلين ايلك ياريسيندا، يئني فكر، يئني فورما و يئني سؤزلرله ايره ليله مه سينده اوروپا ادبياتي ايله آدديملاشمادا اؤنملي رول اويناميشدير. اورهان ولي قيسسا ياشاييرسا دا، بؤيوك ائتكي لر قويموشدور. او، 1924 جي ايلده استانبولدا آنادان اولدو. همان شهرده بيليم يوردونو فلسفه بؤلومونده بيتيردي و گؤزه ل اثرلر ياراداراق، نهايت 1950 جي ايلده دونياسيني ده ييشدي.
اورهان ولي بير زمانلار ديلماج كيمي ايشله ميش و بير زمان دا درگي لرده چاليشميشدير. آنجاق عمرونون ان ده يرلي ايشي، 1942 جي ايلده ايكي باشقا دوستو ايله بيرليكده – اوختا رفعت و مليح جودت ايله – "غريب" كتابيني ياييملاياراق، اونا نئچه صحيفه ليك اؤن سؤز ايله بير ادبي مكتب يارتماسي دير. بو ايش 1942 ايلينده بؤيوك بير آدديم ساييلير و تورك شعرينده يئني لشمه حركتي باشلانير. اورهان ولي 1949 جي ايلده "ياپراق" عنوانلي بير درگي ياياراق، بو حركتي داها آرتيق محكملنديرير. اونون اثرلري بونلاردير:
غريب – 1941 / واز كئچمه ديگيم – 1945/ دستان گيبي – 1946/ يئني سي -1947/ قارشي – 1949. باشقا اثرلري ده بونلاردير: نصرالدين خوجانين حيكايه لري -1949/ فرانسيز شعري آنتالوژيسي – 1947/ تاتوففه – 1944/ بير قاپي يا آچيق دير يا قاپالي (رفعت له برابر) – 1943/ باربرينه – 1944
اورهان ولي نين اثرلري دؤنه لرله چاپ اولوب، ياييليبدير و دونيا ديللرينه ده چئوريليبدير. بورادا اونون نئچه شعريني بيرگه اوخوياليم:
رؤيا
آننه مي اؤلموش گؤردوم رؤيامدا.
آغلاياراق اويانيشيم
خاطرلاتدي بنه، بير بايران صاباحي
گؤگ يوزونه قاچيرديغيم بالونوما باخيب
آغلاييشيم.
***
انسانلار
نه قده ر سئوه ريم او انسانلاري!
او انسانلاري كي ، رنگلي، سيليك،
دونياسيندا چيخارتمالارين
تويوقلار، دووشانلار و كؤپكلرله برابر
ياشايان انسانلارا بنزه ر.
***
بايرام
قارقالار، ساكين آننه مه سؤيله مه يين!
بوگون توپلار آتيلاركن ائودن قاچيب
حربيه نظارتينه گئده جه ييم.
سؤيله مزسه نيز سيزه شكري آليريم؛
سيميت آليريم، خوروز شكري آليريم؛
سيزي قاييق سالينجاغينا مينديريريم،
بوتون زيپزيپ لريمي سيزه وئره ريم.
قارقالار، نه اولور آننه مه سؤيله مه يين!
***
كؤلگه م
بيكديم اوسانديم سوروكله مكدن اونو،
سنه لردير، آياقلاريمين اوجوندا؛
بو دونيادا بير آز دا ياشاياليم،
او تك باشينا،
بم ده تك باشيما.
***
بير ايش وار
هرگون بو قده ر گؤزه لمي بو دنيز؟
بؤيله مي گؤرونور گؤگ يوزو هر زمان؟
هر زمان گؤزه ل مي بو قده ر،
بو اشيا، بو پنجره؟
دئييل،
واللهي دئييل؛
بير ايش وار بو ايشين ايچينده.
***
ايچينده
دنيزلريميز وار، گونش ايچينده؛
آغاجلاريميز وار، ياپراق ايچينده؛
صاباح آخشام گئده ر گئده ر گليريز،
دنيزلريميزله آغاجلاريميز آراسيندا،
يوخلوق ايچينده.
***
انسانلار
هر زمان، فقط، بالحصه،
مني سئومه ديگيني
آنلاديغيم زامانلاردا
گؤرمك ايسته ريم سني ده
آننه مين قوجاغيندان
سير ائتديگيم انسانلار گيبي،
كوچوكلوگومده[1]...
***
يوسف خيال اوغلو
چاغداش شاعرلر سيراسيندا آد قازانان شاعرلرين بيريسي ده يوسف خيال اوغلو دور. او، اؤزو دئميشكن، بوتون فلسفه لرين حياتي تام آچيقلاماديغي و زورلاديغيني گؤرموش. بوتون نه دنيني آراشديريب و طبيعتين حيرتلنديريجي دنگه سينده قصورسوزلوغوندا تاپميش و بو ايناما گلميشدير كي دوغايا قارشي هئچ بير شئي مومكون دئييلدير. او حيات فلسفه سينين آرديجا قرآندان ماركسيزمه، مائوايزمه، سونرا بوديزم، فرويدا و باشقا فليفه لرده گيريب چيخميشدير و نهايت اينانميشدير كي ناتوراليزم هاميسيندان دوزگوندور!؟ هر حالدا او، هم شاعر اولموش، هم رسام؛ عيني حالدا موسيقي آدامي.
يوسف خيال اوغلو درين دويغولو بير شاعردير. اونون شعرلرينده ايتيزيلميش آرخاداشليقلار، اونودولموش گؤزه لليك لر، عصيان، سئودا و دوستلوق يئر آلير. خيال اوغلو عيني حالدا خالق شعري ده يازير. آنجاق اونون گؤروشونده ياخشي ياشاماق، اخلاقلي و اردملي اولماق گره كير. 2008 جي اسلده ، هله چوخ گنج ايكن دونياسيني ده ييشدي.
شعرلريندن نئچه اؤرنك:
هاني منيم گنجلي ييم؟
هاني منيم گنجلي ييم؟
بيليه لريم، توپاجيم،
گيلاس آغاجيندا ييرتيلان كؤينه ييم؟
چاتلديلار اوشاقليغيمي خبرسيز.
پنجره سيز قالديم آنا
اوچورتمام تئل لره تاخيلدي،
هاني منيم گنجلي ييم هاردا؟
نه وارسا بوغو گنزي ياخان
چؤره ك كيمي، سئوگي كيمي
نه وارسا گؤزه لليكدن يانا
بؤلوشدوم، بؤيوموشدوم.
ايچيمه سيغميردي انسانلار...
بو نه يامان چليشگي آنا!
قوردلار سفره سينه دوشدوم،
هاني منيم ديره نجيم هاردا؟
هاني منيم اوونجوم هاردا؟
آكواريوم ، قناريم،
اوستونه تيتره تديگيم كاكتوس چيچه يي؟
آلديلار كتابلاريمي سورغوسور.
دووارلار قونوشمور آنا
آچيق قالمير هئچ بير قاپي!...
هاني منيم گنجلي ييم هاردا؟
داها قاپيلماميشكن يئللره
توتماميشكن شارابي
شعره يئني – يئني باشلاميشكن
قاچديم، داغلارا قاچديم
داها اؤپمه ميشكن هئچ بير قيزي...
ياغمورلاري بيريكدير آنا
چاغ يانغينيندا توتوشدوم،
هاني منيم گنجلي ييم؟
گؤنده ر
بؤلوم لر:
تورك كيمليي
+ به يه ن
آني لار اؤلوملو ، آني لار آجي
ساعاتلار قورتولماز ، ساعاتلار آغير
شوشه*نين تَرينه گؤزوم تيكيلب
ديه*سَن كوچه*يه قارا قار ياغير
بو چيلله گئجه*سي ، بو قيش آخشامي
باخيرام گِئد به گِئد كؤلگَم اوزانير
سئوگي*سيز ياشاماق عادت اولاندان
اؤزومدن كِئچركن كؤلگم يوبانير
بير نفر بويلانيب كِئچميشلريمدَن
آرزو مَزاريندان باخير صاباحا
اوزونده بير داملا دنيز گؤيه*رير
شوشه*نين تريلَن آخير صاباحا
ايچينده ائله*بيل حيات گؤونه*يير
يازيق اَللَريله گؤزون اُوكالير
كوچه*دن كِئچير او سَس*سيز، سَميرسيز
آغارميش سؤزونده غميم ايز قالير
حَيَط*ده نه يازيق اؤلوم ته*له*سير
اُتاقدا دووارلار يامان داريخير
نيسگيل*لر دونياسي ...*ـ آمان يِئل اَسيرـ
باشيما اوچاركن ئه*ويمي ييخير
چيلله*نين شاختاسي بورويور مني
ديليمده سؤزلريم دوْن آتماقدادير
جان آتير بير نفر سنه يئتيشسين...
بو سَفَر بو يول*دور كي چاتماقدادير!
بِئله بير زاماندا ، بِئله بير آندا
اوچورام خيالدا سَنه گَليرم
گَزيرَم آردينجا يوللار اوزونون
روحوملا بو حالدا سَنه گَليرم
گئجه*ني سوواراق ، گؤنَش دوغاركَن
ايكي كؤلگه*ييديك خَلق آراسيندا
بيريميز حوزونلو بيريميز آسلي
ايكيميز ديدرگين ديل ياراسيندان...
تبريزين سوْن قيشين خاطيرلاديقجا
بير سويوق اؤشوتمه بيزي تيتره*دير
"*وئرگول"*لر دونياسي بيزي آيريلدير
نه*بيله*ك ياشاماق نه دندير ، نه*دير؟!
ايكيميز آرديجيل آياقلاشيريق
دوستاقدان دوستاقا آياق قويماغا
يئنه*ده باخيريق ... بورا... تبريزدير
آني*لار مزاري... نه وار دويماغا...؟
تاريخي اونودماز ، نيسگيلي آغير
بير يانان "ستارخان" باخير تبريزه
بير يانان "باقيرخان" قاييديب گليب
ائشيديب اؤلموشوك ... آغلايير بيزه!
بيرداها دؤنوروك كِئچَن گؤنلره
گؤزلردن ائله*بيل آرازدير آخير
بو شَهَر ، بو سئوگي ، بو سوْن طالِعيم
اونودور مني*ده.... يالنيز بوراخير.
گليرم اوزومله ساعات آلتي*دا
"ساهات ميدانينا" گؤزوم ساتاشير
نه گؤنلر سورموشم بوردا كِئچن*لر
باخديقجا ، دويدوقجا... گؤزوم قاماشير
ايچيمدن بير سرين يئل اَسمه*ك*ده*دير
ايز قويوب آرزولار آياقلاريمدا
ديليمه گلمه*دَن سونونجو پاييز
آتامين آدي*دير دوداقلاريمدا... :
آتالار ناغليندا ياتسادا بختيم
اويانديم حياتلا قارشي*يا چئخديم
دوورالار داليندان ديرچه*ليب باخديم؛
ساغيمي كوْرلاديم ، سولومو يئخديم
ايچيمده هؤووشنه ، سسيمده قورخو
اؤزومو ... اؤزومله اينان بولدوروب
آغلايير ، هونكورور اوخشايير مني
قلبيمده بير آرواد آرين اولدوروب!
آنليمين يازغي*سين يازديران زامان
طالعيم قارادان قارا يازيلميش
آرزولار يئرينه يازيق قلبميده
بير درين ، داريشيق قبير قازيلميش
منده ايللر بويو بير قوجا... قري
اوغلونون ياشي*دك نيفرت ياشادير
ايچيمده او يازيق هايخيريرمنه:
ـ سني بوندان بري قيسمت ياشادير!ـ
اولدوزدان اولدوزا اوزون گئجه*لر
يولونو ايزليرم اوزون گئجه*لر
بيليرسَن بو اوچ*-*بئش گونلوك حياتدا
نئجه سن*سيزليرم اوزون گئجه*لر
ائله*بيل گؤزومدن اولدوز اَله*نير
هر گئجه بير اولدوز گؤيومدن آخير
قورخودان دؤرد اَللي تَله*سيك روحوم
طالعي قوجاقلير ، مني بوراخير
دييرلر آرزولار قورتولان زامان
انساندا دويغولار عقله يوكسه*لير
آرزوسون بيتيرميش اينسان *نه*دندي
عاغيل سيز، دويغوسوز گؤزياشين اَلير؟
عدالت اومورام سنين سؤزوندن
آغليرام ائليمه ، قارا باغلارا
قلبيمي باغليرام آياقلارينا
كونلومو وئريرم اوجا داغلارا.
سئوگيليم حياتيم قورتولان زامان
بير گؤيرچين مني سنه گوتورور!
بو يانيق اورگيم اللرين كيمي
حياتي توتدوقجا ... مني اوتورو
نه يازيق طالعيم ، نه ايواليم وار
بيرگؤنوم ياسلي دير، بيريسي پاي سيز
آما تكجه سَن*سَن آييم اولدوزم
ياشاماق اولارمي اولدوزسوز ، آي*سيز؟
عاشقيق سازيلا سوزو بيرله*شيب
ياديما گتيرير او... چنلي بئلي
سؤزلريم توكولور غزل*لريمه
اوستومه يئل اسير؛ ائليمين يئلي!
بير آدديم يئرده*يم بيرسي گؤيده
گليرم يئنه*ده من سنه ساري
اورگيم تلسمه يورو يوللاري
بوسفر باسارام باغريما ياري
سسيمي دويدوقجا آتا داغلاريم
آنامين يوردوندا حوزون محو اولور
اوتاقدا عكسيني چكندن بري...
سني گؤرجَك منيم گؤزلريم دولور.
گليرم بو سحر سنين اوستونه
نئجه يول يورقونو سفري خوشلار
نئجه يار بسله*ين دؤزَر آجي*يا
اينتيظار چَكَن گؤز خبري خوشلار...
يوخوما گليرسن اؤلوم ديريلير.
ديلمه گليرسن حيات يارانير.
اؤزـ اؤزه ساتاشير يئنه گؤزوموز
ساعاتلار يوبانير ، زامان دايانير.
گؤنده ر
بؤلوم لر:
تورك كيمليي
+ به يه ن
XOCALI FACİƏSİ
1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə XX əsrin ən böyük faciəsi-Xocalı qırğını baş verdi. Yüzlərlə insan al qanına qəltan edilib qətilə yetirildi. Düşmən kini küdrəti içini yığıb kimsəyə aman vermədi. Kafir erməni həmin o dəhşətli gecədə ağbirçək anaya da güllə atdı, ağsaqqal qocaya da, südəmər körpəyə də. Düşmən amansız idi və xislətindəki bütün insani hissləri kənara qoyub quduz canavara dönmüşdü. O, türk qanına həris idi və bu qandan içdikcə hiddətlənir, ehtiraslı bir qüvvə ilə köməksiz ovunun üstünə atılır, insafın, mərhəmətin nə olduğunu bilmirdi. Onun qəlbində yalnız bir “istək“ alovlanırdı:Türk qanı içmək! Bacardıqca çox içmək türk qanı! Onun ulu babalarıda həmişə belə etmişdi-türk qanı içmək həsrətiylə yaşamışdılar. İndi o məkirli babaların kinli övladları bu istəyi həyata keçirirdilər. İnsanlıq adına yazılmayan bütün vəhşilikləri köməksiz insanların taleyinə qanlı güllələrlə həkk edirdilər. Körpə naləsindən, ağbirçək ana yalvarışlarından xoşhallanırdı bu kafirlər-ermənilər! Ermənilər doğurdanmı kafirlik edirdi həmin o günü? Ermənilər allah xofundan ehtiyat etmirdilərmi? Bir də kafirdə hansı insani hiss, düşüncə olur ki, allah adındanda ehtiyatlansın?
XOCALI SOYQIRIMI QURBANLARININ XATİRƏSİNƏ SÜKUT DƏQİQƏSİ E’LAN EDİLMƏSİ HAQQINDA AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN SƏRƏNCAMI
1992-ci il fevral ayının 26-da Ermənistan silahlı qüvvələri Azərbaycan xalqına qarşı misli görünməmiş Xocalı soyqırımı törətmişlər. Bu kütləvi və amansız qırğın aktı erməni qəsibkarlarının Azərbaycan dövlət müstəqilliyini, ərazı bütövlüyünü hədəf almış məqsədyönlü irticaçı siyasətinin növbəti qanlı səhifəsi olmaqla, təkcə Azərbaycan xalqına deyil, bütün insanlığa qarşı cinayətdir və bəşər tarixində qara ləkə kimi qalacaqdır.
Xocalı soyqırımı qurbanlarının xatirəsini yad etmək məqsəd ilə qərara alıram:
Hər il fevral ayının 26-sı saat 17:00-da Azərbaycan Respublikası ərazisində Xocalı soyqırımı qurbanlarının xatirəsinə ehtiram əlaməti olaraq sükut dəqiqəsi elan edilsin.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Heydər Əliyev
Bakı şəhəri, 25 fevral 1997-ci il
گؤنده ر
بؤلوم لر:
تورك كيمليي
+ به يه ن
مدرسه ده موعلليم
يئنه دؤيدو اليمدن
باشارماديم فارسيني
ايراد توتدو ديليمدن
دئديم: آغا موعلليم
وورما، گؤينه دي اليم
نه دير آخي گوناهيم؟
توركجه دير منيم ديليم
ياپيشدي قولاغيمدان
دئدي: بوراخ توركونو
او قالدي ائوينيزده
اونوت گئتسين كؤكونو
اؤيره نمه سن آب – بابا
آچاجاقسان اليني
كؤتك يئيه ندن سونرا
اونودارسان ديليني
سنين هاران توركدور؟
آذريسن ، آذري
كيم اؤيره ديب دير سنه
بئله يانليش سؤزلري؟
آخدي گؤزومون ياشي
تيتره دي ديل – دوداغيم
بئله يالان سؤزلره
اينانمادي قولاغيم
آنام مني اويدورماز
آتام مني آللاتماز
بو سؤزلرين هئچ بيري
منيم عاغليما باتماز
نييه منيم آديمي
سوروشمايير اؤزومدن
نييه سؤزون دوزونو
اوخومايير گؤزومدن
هركس يالان دانيشسا
آللاهين دوشمانيدير
من كي يالان دئميرم
بو اونون يالانيدير
لايلاي دئييبدير آنام
منه بئشيكده توركجه
دانيشميشيق هاميميز
ائوده – ائشيكده توركجه
نه دن گرك يازماياق
ديليميزي كيتابا؟
مدرسه ده نه اوچون
گلمه يك بيز حئسابا؟
هئچ عاغليما سيغماييرد
نه دير بونون جاوابي
سو يئرينه اوخويام
مدرسه ميزده آبي
يقين كؤتك يئمزديم
اوخوسايديم ديليمي
گؤينه رتيدن سيخمازديم
قولتوغوما اليمي
قوي بؤيويوم بير اؤزوم
اولاجاغام موعلليم
اوندا چوخ ايش گؤره جك
بو گون گؤينه ين اليم
كيلاسيمدان گله جك
ائليميزين اؤز سسي
اولاجاقدير او زامان
توركون ده مدرسه سي
بيز واريق وارسا وطن وارايسه دوغما ديليميز
اؤيره نيب بيلمه ليديراؤز ديليني تورك ائليميز
آنا تك جاندان عزيزدير آنا تورپاق آنا ديل
حورمتين ساخلا ياشاركن آنالار قدريني بيل
وطنين كيمليييدير وارليغينين داش تملي
كيملييين بايراغيدير هر بالانين دوغما ديلي
آنا ديلدير بزه ين دويغولارين اويلاغيني
سوسله ين آرزيلاري سئوگي سئوينجين باغيني
بولبول اؤز دوغما ديليله گوله سويلر سؤزونو
هر گول اؤز رايحه سيله تانيدار اؤز اؤزونو
آنا ديلدير داشييان لايلالارين جان داديني
آنا ديلدير ياشادان ائولادينين اؤز آديني
آنا ديلدير ائلينين تاريخي آيدين تانيغي
يوردونون اؤلكه سينين آيناسي سؤنمز چراغي
آنا ديلده آنانين سئوگيسي عطري دادي وار
آنا ديلده وطنين شانلي شرفلي آدي وار
سو دئيبدير منه اولده آنام آب كي يوخ
يوخو اويره تدي اوشاقليقدا منه خواب كي يوخ
ايلك دفعه كي چوره ك وئردي منه نان دئمه دي
اوليندن منه دوزدانه نمكد ان دئمه دي
آنام اختر دئمييبدير منه اولدوز دئيب او
سو دوناندا د ئمييب يخدي بالا بوز دئيب او
ال دئيب، دست دئمييب برف دئمييب قاردئيب او
منه هئچ وقت بيا سويله مييب گل دئيب او
ياخشي خاطيرلاييرام يازگوني آخشام چاغيلار
باغچانين گون چيخانيندا كي ايليق گون ياييلار
او دئيردي كي گل باشيوي دارييم اي نازلي بالام
گلمه سن گر باجيوين آستاجا زولفين دارارام
اودئمه زدي كي((بياشانه زنم بر سر تو))
(( گر نيايي بزنم شانه سر خواهر تو))
بلي قارداش داش ياغسادا گويدن سن اوسان منده بويام
وارسنين باشقا آنان واردي منيم باشقا آنام
اوزومه مخصوص اولان باشقا ائليم واردي منيم
ائليمه مخصوص اولان باشقا ديليم واردي منيم
ايسته سن يولداش اولاق بير ياشيياق بيرليك ائده ك
وئريبن قول قولا بيريولدا گئده ك
اولاً اوزگه كولكلرله گره ك آخميياسان
ثانياً ائليمه ، وارليغيما خور باخميياسان
ايسته سن زور دئيه سن، ملتيمي خوارائده سن
گون گئده ر، صفحه چونر مجبور اولارسان گئده سن
منيم آنام
ساوادسيزدير
آديني دا يازا بيلمير
منيم آنام
آنجاق منه
ساي اؤيرديب
آي اؤيرديب
ايل اؤيرديب
ان واجيبي ديل اؤيرديب
منيم آنام
بو ديل ايله تانيميشام
هم سئوينجي
هم ده غمي
بو ديل ايله ياراتميشام
هر شعريمي
هر نغمه مي،
يوخ من هئچم
من يالانام
كيتاب كيتاب سؤزلريمين
مؤلفي : منيم آنام
توركون ديلي تك سئوگيلي ، ايستك لي ديل اولماز
اوزگه ديله قاتسان ، بو اصيل ديل ، اصيل اولماز
اوز شئعريني فارسا ، عربه قاتماسا شاعير
شئعري اوخويانلار ، ائشيده نلر كسيل اولماز
فارس شاعيري چوخ سوزلريني بيزدن آپارميش
( صابير) كيمي بير سوفره لي شاعير ، پاخيل اولماز
توركون مثلي ، فولكلورو دونيادا تك دير
خان يورقاني ، كند ايچره مثل دير ، ميتيل اولماز
آذر قوشونو ، قيصر رومي اسير ائتميش
كسري سوزودور بيربئله تاريخ ناغيل اولماز
پيشميش كيمي ، شئعرين ده گرگ داد - دوزو اولسون
كند اهلي بيلرلر كي ، دوشابسيز خشيل اولماز
سوزلرده جواهر كيمي دير ، اصلي بدلدن
تشخيص وئره ن اولسا بو قده ر زير - زيبيل اولماز
شاعير اولا بيلمزسن ، آنان دوغماسا شاعير
ميس سن ، آ بالام ، هر ساري كوينك قيزيل اولماز
چوخ قيسا بوي اولسان جن كيمي شيطان
چوخ دا اوزون اولما كي اوزوندا عاغيل اولماز
مندن ده نه ظاليم چيخار ، اوغلوم ، نه قيصاص چي
بير دفعه بونو قان كي ايپكدن قيزيل اولماز
آزاد قوي اوغول عشقي طبيعت ده بگه نسين
داغ - داشا دوغولموش ده لي جئيران حميل اولماز
اينسان اودو توتسون بو ذليل خالقين اليندن
آللاهي سئوره سن ، بئله انسان ذليل اولماز
چوخ داكي سارابين سويو ، وارياغ - بالي واردير
باش عرشه ده چاتديرسا ، ساراب اردبيل اولماز
بير ذره مساوات اولا ، شاعر چوپه دونمز
اربابلاريميزدان دا قارينلار طبيل اولماز
دوز واختدا دولار تاختا - طاباق ادويه ايله
اوندا كي ننه م سانجيلانار زنجفيل اولماز
بو(شهريار) ين طبعي كيمي چيممه لي چشمه
كوثر اولا بيلسه دئميرم ، سلسبيل اولماز
گؤنده ر
بؤلوم لر:
تورك كيمليي
+ به يه ن
دكتر علي قره جه لو - تورنتو
پروفسور جواد هيئت استاد بزرگ زبان، ادبيات و تاريخ تركي آذري و مدير و سردبير فصلنامه وزين "وارليق" در ايران و جراح نامداري كه شهرت جهاني دارد اخيرا بدعوت بنياد زبان و فرهنگ آذربايجان ايران، انجمن قلم كانادا (پن كانادا) و كانون مهندسين و آرشيتكت هاي ايراني (مهندس) به تورنتو آمد. * ...
سخنراني اول پروفسورهيئت در هشتم اكتبر به زبان فارسي برگزارشد و ميزبان آن مهندس بود. اين سخنراني در زمينه تاريخ جراحي قلب در ايران ايراد گرديد. پروفسور هيئت درباره مشكلات عمل جراحي قلب و پيوند قلب در ايران صحبت كرد و از تلاشهاي شبانه روزي خود براي جامه عمل پوشاندن اين مهم، و از ناباوري ها و عدم وجود امكانات در اين راه سخن گفت. او اشاره كرد كه تنها عشق به زندگي و نجات جان انسان ها انگيزه اصلي تلاش هايش در اين راه بود. به هنگام پاسخ گوئي به سوالاتي كه از طرف شركت كنندگان مطرح شد، او با دقتي خاص كه توام با شوخ طبعي خاص او بود سوالات را جواب داد، كه مورد تشويق و قدرداني شركت كنندگان قرار گرفت و در خاتمه لوحه تقديري از طرف مهندس تقديم حضورشان شد.
سخنراني دوم پروفسورهيئت در دهم اكتبر به زبان سليس و زيباي تركي آذري بود كه با عنوان: " سير تحول زبان تركي آذربايجاني در عصر كنوني" ايراد گرديد و مورد استقبال بي نظير آذربايجاني ها قرار گرفت . ميزبان اين سخنراني بنياد زبان و فرهنگ آذربايجان ايران در كانادا بود.
پروفسور هيئت نه تنها چهره اي بسيار آشنا براي آذربايجاني ها بلكه به جهت تلاش هاي متعهدانه، خستگي ناپذير و پر ثمر خود در راه حفظ و شناساندن زبان و فرهنگ و تاريخ تركان آذربايجان مورد عشق و علاقه كم نظير مردم آذربايجان است، چنانكه در ايران او را دده قورقود عصرمان لقب داده اند كه لقبي پرمعني است.
قبل از آغاز سخنراني پروفسور هيئت، پروفسور رضا براهني در باره اهميت فعاليت هاي او بياناتي ايراد كرد كه در شناخت جايگاه واقعي او بسيار روشنگر بود.
پروفسور هيئت در آغاز سخنان خود گفت: " در اين سر پيري، عشق شما و عشق به زبانمان است كه مرا به اينجا كشانده است، همچنانكه شاعرمان گفته است:
جذبه عشق اولسا گتيررم نئجه گلمز ور جذبه عشق اولماسا گلسه، وجه گلمز
پروفسور هيئت سير تحول زبان تركي آذربايجاني را به چهار دوره زير تقسيم بندي كرد:
1- از آغاز فورماسيون ( تشكل) زبان تركي آذري در قرن سيزدهم ميلادي تا سال 1828 ميلادي، كه تاريخ الحاق آذربايجان شمالي و بخش هاي وسيعي از قفقاز به امپراطوري روسيه تزاري است. پروفسور هيئت اشاره كرد كه در اين دوران زبان شعر و ادب ما تركي بود و با روي كار آمدن صفويان بويژه شاه اسماعيل صفوي مقام و منزلت تركي آذربايجاني ارتقاء پيدا كرد و زبان تركي نه تنها زبان شعر و ادب و زبان دربار و قشون بود بلكه در اين دوره زبان ديوان نيز تبديل به تركي شد. لازم به توضيح است كه زبان تركي آذري ما متعلق به شاخه تركي غربي يعني تركي اوغوز است و زبان تركمن ها، تركان تركيه و آذربايجاني ها متعلق به اين شاخه از زبان تركي است و بزرگترين اثر زبان تركي آذربايجاني قبل از قرن سيزدهم ميلادي داستان هاي معروف دده قورقود است كه يك شاهكار ادبي بشمار مي رود
2- از سال 1828 تا 1920 ميلادي يعني دوران تسلط روسيه تزاري در شمال و روي كار آمدن رژيم پهلوي در ايران
3- از سال 1920 تا 1979 كه دوران سياه، انحطاط و توقف زبان نوشتاري تركي آذربايجاني در ايران محسوب مي شود. در اين دوران زبان فارسي همراه سركوب خونين رژيم پهلوي به مردم آذربايجان تحميل گرديد.
4- دوران بعد از انقلاب كه شامل برخي آزادي هاي نسبي در مورد زبان تركي آذربايجاني بود. پروفسور هيئت در ادامه توضيح اين مراحل گفت:
بعد از جدائي بخش شمالي آذربايجان از ايران و الحاق به روسيه تزاري رابطه شمال و جنوب با وجود جدائي سياسي هيچوقت قطع نشد، چنانكه ادبيات رئاليست – دموكراتيك كه از اواسط قرن نوزدهم در شمال آغاز شده بود بتدريج به جنوب سرازير شد و آثار، متفكرين، نويسندگان و شاعران نامدار آذربايجان شمالي (جمهوري آذربايجان فعلي) چون آخوند زاده، حاج عظيم شيرواني، جليل محمد قلي زاده ( ملا نصرالدين)، ميرزا علي اكبر صابر( هوپ هوپ نامه) و بسياري ديگر، زمينه هاي انقلاب مشروطه را در ايران فراهم كرد. اين ارتباط بعد از روي كار آمدن رضا خان در ايران و ايجاد پرده آهنين توسط بلشويك ها و نيز تغيير خط در آذربايجان شمالي قطع گرديد. قطع اين ارتباط سبب بوجود آمدن ادبياتي بنام " نيسگيل ادبياتي" ( ادبيات نوستالژيك) در شعر و ادبيات آذربايجان گرديد. در شمال ادبيات آذربايجان راه تحول و انكشاف خاص خود را پيمود ولي در جنوب رشد اين ادبيات و زبان دچار ركود گرديد ولي نوع ديگري از شعر و ادبيات كه جنبه مذهبي داشت يعني " ادبيات مرثيه" به حيات خود ادامه داد كه اتفاقا اين ادبيات مرثيه در حفظ و تداوم زبان نوشتاري تركي ما نقش مهمي ايفاء كرد.
در اين دوران با وجود سركوب و ممنوعيت زبان تركي شاعران بزرگي در آذربايجان ايران مانند ميرزا علي معجز شبستري، حداد، كريمي مراغه اي، ساهر، و سهند و بسياري ديگر توانستند به زبان مادري شعر گفته و آثار خود را مخفيانه به چاپ برسانند.
در دوران تسلط پهلوي ها تنها استثناء دوره حكومت يكساله فرقه دموكرات آذربايجان بود. در اين دوره كوتاه زبان تركي آذربايجاني زبان رسمي در آذربايجان شد، شش جلد كتاب درسي ابتدائي براي كودكان آذربايجاني چاپ و انتشار يافت. كانون نويسندگان و شعراي آذربايجان تشكيل شد. اركستر فلارمونيك آذربايجان، دانشگاه تبريز و راديو تبريز تاسيس گرديد. زمين هاي دولتي بين روستائيان بي زمين تقسيم و براي اولين بار در تاريخ ايران زنان حق راي بدست آوردند. اين اصلاحات اساسي كه با زندگي روزمزه مردم آذربايجان در ارتباط بود تاثير عميقي در شعور ملي مردم آذربايجان برجاي نهاد كه الهام بخش خيزش هاي بعدي آنان برعليه رژيم پهلوي گرديد.
بعد از شكست فرقه دموكرات رژيم پهلوي يكي از وحشيانه ترين جنايات خود را برعليه مردم آذربايجان و زبان تركي آذربايجاني مرتكب شد كه ترتيب كتاب سوزي هاي وسيع در ميدان شهرداري تبريز و شهرهاي ديگر آذربايجان فقط نمونه هائي از اين جنايات فرهنگي بود. تحت نام سوزاندن كتاب هاي كمونيستي آنها هرآنچه نشاني از زبان و فرهنگ و تاريخ آذربايجان بود طعمه آتش كردند!
پروفسور هيئت درباره اين كتاب سوزي ها به اين موضوع نيز اشاره كرد كه : من خود بيشتر كتاب هائي را كه در آن دوره چاپ شده بود مطالعه كرده ام ، حتي سرود ملي فرقه را كه در مدارس خوانده مي شد، ولي اثري از ادعا هاي رژيم پهلوي مبني بر كمونيستي بودن آنها پيدا نكردم. در آن دوران كسي نه از چپ و نه از راست به اين كتاب سوزي ها اعتراضي نكرد ! من به هنگام برگزاري كنفرانس صلح پاريس در پاريس دانشجو بودم و در آنجا بود كه شاعر پر آوازه آذربايجان شمالي "صمد وورغون" در كنفرانس صلح پاريس شعر معروف خود " يانديريلان كيتابلار" ( كتاب هاي سوزانده شده) را در اعتراض به آن كتاب سوزي ها در كنفرانس خواند و صداي اعتراض مردم آذربايجان به اين بي حرمتي وحشيانه نسبت به زبان و فرهنگ و هويت آنان را به گوش جهانيان رسانيد.
جلاد سنين قلاخ - قالاخ يانديرديغين كتابلار مين كمالين شهرتي دير مين كمالين آرزوسو
بيز كؤچوروك بو دونيادان اونلار قالير ياديگار هر ورقه نقش اولونموش نئچه اينسان دويغوسو
مين كمالين شهرتي دير مين اوره گين آرزوسو
سور آتيني دؤرد ناللا چاپ ميدان سنين دير، آنجاق من گؤرورم آل گئيينيب گلن باهار فصليني
قوجا شرقين گونشي دير ياراندغيم بو توپراق من يئتيرديم آل بايرآقلي اينقلابلار نسليني
من گؤروره م آل گئيينيب گلن باهار فصليني *
شاعر بزرگ ديگر آذربايجان ايران"حبيب ساهر" كه خود قرباني رنج ها ومحنت هاي زيادي در شهر و ديار خود شد و سرانجام تبعيد گرديد، وضع تبعيديان وخفقان سياه اين دوره را در شعر هاي خود منعكس كرده است.
اؤز يوردوندان قوولانلار دار ديبيندن قورتولانلار
اؤز ديلينده غزل يازان اؤزون آزاد اينسان سانان
قوشولدولار كروانا ...
و يا در شعر ديگري چنين مي گويد
..... ياغيشلار يويوبدور قان ايزلريني
قوجاقلاييب زامان ديزلريني
سكوتا دالميش ...
.... وحشتله قيوريلير، بوزوشور گئجه
يولا گؤز تيكيب دير
سوروشور گئجه:
" كروان يوللاناجاق مي،
سحر گلينجه ؟ "
قارانليقدا ايشيقلار پنجه - پنجه
دان يئري سؤكولور
اذان اوخونور
گئجه قوشلاري باخ
آغاجا قونور
دار آغاجينا ...
قوشلار قاناد چالير
نسيم قاناد لانير
كؤلگه كيمي بي شئي داردان سالانير
" كروان يوللانير "
شاعر بزرگ و ملي آذربايجان ايران بولود قره چورلو ( م. ب . سهند) در شعر معروفي، دوران سياهي را كه دشمنان مردم آذربايجان قصد نابودي زبان و هويت اش را كرده بودند چنين به تصوير كشيده است.
طالعيمه سن باخ !
دوشونجه لريم ياساق ،
دويغولاريم ياساق ،
گئچميشيمدن سؤز آچماغيم ياساق ،
گله جگيمدن دانيشماغيم ياساق ،
آتا و بابامين آدين چكمه گيم ياساق ،
بيليرسن ؟
آنادان دوغولاندا ، بئله
اؤزوم بيلميه - بيلميه
ديل آچيب ، دانيشديغيم ديلده
دانيشماغيم دا ياساق ايميش ، ياساق !
به فاصله چند سال پس از شكست فرقه محمد حسين شهريار در سال 1332 اثر جاودانه خود حيدر بابايا سلام را به تركي سرود. اين شاه اثر نقطه عطفي در رشد شعر و زبان آذربايجان بود. اين شاهكار نشان داد كه مردم آذربايجان چه عشق آتشيني نسبت به زبان و هويت خود دارند. آنها با زبان و هويت خود چنان عجين شده اند كه هيچ قدرتي در جهان قادر به از بين بردن آن نيست. حيدر بابايا سلام تاكنون به 33 زبان ديگر ترجمه شده و در شمار آثارجاودان ادبيات جهان قرار دارد. در اين دوران بزرگاني چون پروفسور حميد نطقي، پروفسور محمد محمد زاده، استاد گنجعلي صباحي، پروفسور محمد تقي زهتابي، استاد محمد علي فرزانه، مير مهدي اعتماد، جبار باغچه بان و بسياري ديگر پا به عرصه دفاع از زبان و فرهنگ و تاريخ آذربايجان گذاشتند و با آثار جاودان خود در عرصه هاي گوناگون فرهنگ آذربايجان روح جديدي در كالبد حيات مردم آذربايجان دميدند.
بعد از انقلاب تحول سريعي در انكشاف زبان و ادبيات آذربايجان بوقوع پيوست. صد ها روزنامه و نشريه و هزاران كتاب به زبان تركي منتشر و در تمام دانشگاه هاي ايران نشريات دانشجوئي دو زبانه شروع به انتشار كرد. در ميان اين نشريات فصلنامه " وارليق" كه مجله اي فرهنگي و ادبي است جايگاه ويژه اي دارد كه در طول اين 26 سال اخير بطور منظم چاپ و انتشار يافته است. اين مجله از همان شماره نخست خود به انتشار اصول و قواعد زبان تركي آذري، شعر و ادبيات و تاريخ آذربايجان پرداخت. امروز وارليق به يك مكتبي تبديل شده است كه وظيفه آن شناساندن زبان تركي آذري، زبان نوشتاري مان، شناساندن تاريخ، فرهنگ و هويت مردم آذربايجان است. اصول و قواعدي كه وارليق براي يكدست كردن قوائد املائي و نوشتاري زبان تركي آذري بكارده است به معياري عمومي و قابل قبول براي همه تركي نويسان در سراسر ايران تبديل شده است كه امروز همه از آن تبعيت مي كنند. اين واقعيت را همه صاحب نظران و توركو لوگ هاي آذربايجان شمالي و تركيه نيز قبول دارند. انجام اين مهم سبب احياء و انكشاف زبان نوشتاري تركي آذربايجاني در ايران شده است، ولي با اين وجود هنوز مسئله تحصيل كودكان آذربايجاني به زبان مادري خود در ايران حل نشده است. عدم حل ريشه اين مسئله ناشي از ميراث شوم و شوونيسم لجام گسيخته اي است كه از دوران رژيم پهلوي به جاي مانده است. پهلوي ها زبان فارسي را معيار وحدت ايرانيان و زبان تركي ما را مايه خطر و تجزيه ايران قلمداد مي كردند. تبليغات سيستماتيك آنها در اين زمينه و نيز تلقين اين موضوع به كودكان كه زبان شما تركي نيست بلكه مغول ها شما را ترك كرده اند در فرهنگ بخش بزرگي از مردم ايران تاثير گذاشته است. فرهنگ مانند حاكميت نيست كه امروز باشد و فردا نباشد. اين فرهنگ نادرست در اذهان مردم جا خوش كرده و تبديل به بخشي از شخصيت آنها شده است كه تنها از طريق روشنگري و كار فرهنگي ميتوان آنرا برطرف كرد كه اين خود به زمان طولاني احتياج دارد.
ميراث پهلوي ها هنوز از بين نرفته و نسل ما با يك فرهنگ غلط و منحط بار آمده است، در حاليكه نسل امروز آذربايجان تاريخ را بشكل ابژكتيو مي خواند، ذهن پرسشگر دارد. لاطائلاتي را كه در مدارس به ما ياد دادند جوان آذربايجاني امروز آنها را رد مي كند.
راستي اگر پهلوي ها در طول بيش از 50 سال با آن همه امكانات سركوب و تبليغ و تحريف و صرف ميليارد ها دلار نتوانستند حتي يك روستاي آذربايجاني را فارس زبان بكنند پس چگونه مغول ها با امكانات بسيار محدود و ابتدائي آن زمان توانستند مردم آذربايجان را ترك زبان بكنند، در حاليكه مي دانيم زبان مغول ها مغولي بود نه تركي ؟! ( خنده حضار)
مثالي برايتان بزنم بعد از انقلاب، ما شروع به فرستادن وارليق به شهرستان ها كرديم، به شهر ميانه 10 جلد وارليق فرستاديم. بعد از 20 روز همه مجلدات وارليق همراه نامه اي برگشت. در آن نامه نوشته بودند كه: در اين شهر كمونيست نيست بنابرين مجله تركي در اين شهر خوانده نمي شود ! ( خنده شديد حضار) دقت كنيد حال ببينيد بعد از 25 سال چه تحولي در شعور ملي آذربايجاني ها بوقوع پيوسته است. من پيامي از شهر ميانه را در روزنامه نويد آذربايجان در بهار امسال خواندم كه اعتراضيه اي بود برعليه آن نامه كذائي جبهه ملي آقاي ورجاوند و شركايش در ايران. در اين پيام جوانان ميانه نوشته بودند: " جبهه ملي و همفكرانشان مي خواهند هويت فرهنگي ما را محو كنند، آنها به زبان 30 ميليون ترك در ايران خرده فرهنگ مي گويند، آنها زبان ما را زبان بيگانه مي خوانند و ادعا مي كنند كه اين زبان زباني تحميلي است و قصد دارند فرهنگ تركان و فرهنگ ماقبل هخامنشيان در ايران را از صفحه تاريخ ايران حذف كنند ".
در دوران پهلوي ها آنقدر دشمني بر عليه زبان تركي بود كه ملكه مادر كه خود يك ترك از آذربايجان شمالي بود ( زن رضا خان و مادر محمد رضا پهلوي) در خاطرات خود مي نويسد: " من عاشق زبان و موسيقي تركي بودم و مجموعه شعر خود را نيز به زبان تركي نوشتم ولي پسرم نگذاشت آنرا چاپ كنم، از اين رو آنرا برسم امانت به شمس پهلوي سپردم". تو خود حديث مفصل بخوان ..... !
در اين جا جا دارد كه چند كلمه اي نيز در باره زبان مادري بگويم. آيا زبان مادري زباني است كه هزار سال پيش و يا حتي يك نسل پيش مردم با آن سخن مي گفتند ؟ يا اينكه زبان مادري زباني است كه امروز مادر به فرزندش مي آموزد كه مجموعه اي از اصوات و كلمات است ؟ زبان وسيله انسيت، فهم و انتقال است، زبان عنصر اصلي فرهنگ بوده و يك عنصر اجتماعي است كه انكشاف مي يابد و حتي از بين مي رود.
در ايران كودك آذربايجاني به مدرسه مي رود ولي بجاي زبان مادري و طبيعي خود زبان فارسي مي خواند كه كودك نه آنرا مي فهمد و نه مي تواند به زباني كه نمي داند بنويسد. در كشورهاي ديگر كودك از سن معيني شروع به ياد گيري زبان دوم مي كند كه عموما ده سالگي است. در ايران كودك اذربايجاني به محض ورود به مدرسه دچار سر درگمي مي شود لذا انكشاف و تحول مغزي او دچار كندي مي شود در نتيجه كودك مجبور مي شود همه چيز را در ذهن خود ترجمه كند و اين ترجمه طبعا دقيق نيست، از همين روست كه ترك آذربايجاني نه در رشته هاي ادبي و غيره بلكه در رشته هاي فني مهارت پيدا مي كند. البته هميشه استثنائ هائي وجود دارد كه پروفسور براهني يكي از اين استثناء هاست.
سخن راني پروفسور هيئت با پاسخ گوئي به سوالات متعدد كه در پايان سخنراني ايشان از طرف شركت كنندگان طرح شد در ميان كف زدن هاي ممتد و پرشور شركت كنندگان با اهداي لوحه تقدير وعضويت افتخاري در بنياد زبان و فرهنگ آذربايجان ايران در كانادا به ايشان خاتمه يافت.
سخنراني سوم: پروفسور هيئت بدنبال سخنراني در تورنتو در سمپوزيومي كه از طرف دانشگاه اينديانا در بلومينگتون ( آمريكا) تحت عنوان " آذربايجاني هاي ايران: واقعيت ها و دورنما ها" ( 17- 16- 15 اكتبر) ترتيب داده شده بود شركت كرد. پروفسور هيئت كه در اين سمپوزيوم شركت كرده بود سه سخنراني به زبان تركي تحت عنوان هاي زير ايراد كرد :
- تحول زبان تركي آذربايجاني در قرن اخير
- كودك و اهميت زبان مادري
- نگاهي به تاريخ ادبيات معاصر آذربايجان
در اين سمپوزيوم بيش از 30 عنوان سخنراني از سوي استادان، نويسندگان و محققين آذربايجاني مقيم امريكا و كانادا ايراد شد.
در دو روز پاياني سمپوزيوم دو كنسرت موسيقي توسط اركستر " راه ابريشم " كه با همراهي استاد رحمان اسدالهي و استاد مونس شريف اوف اجرا شد شور و شوق غير قابل وصفي را در ميان شركت كنندگان ايجاد كرد. يكي از شركت كنندگان آمريكائي كنفرانس گفت: من نمي دانستم مسلمانان موسيقي به اين زيبائي و غنا دارند، اين موسيقي به اعماق روح انسان نفوذ مي كند.
* اين شعر صمد وورغون از شعراي بزرگ جمهوري آذربايجان در 20 ژانويه 1947 سروده شده است. براي اختصار بخش هاي اول و آخر شعر نقل شد.
* پروفسور جواد هيئت در سال 1925 در تبريز متولد شد. در 21 سالگي درجه دكتراي پزشگي را از دانشگاه استامبول و در 27 سالگي درجه تخصصي جراحي را از دانشگاه پاريس دريافت كرد. در 37 سالگي ( 1962 ) اولين جراحي قلب باز را در تهران انجام داد و چندي بعد در 1968 اولين پيوند كليه در انسان و سپس اولين پيوند قلب در سگ ها را در تهران با موفقيت كامل به پايان رسانيد. در سال 1983، به پاس خدمات علمي ارزنده، پروفسورهيئت به عضويت آكادمي جراحي پاريس انتخاب شد. انسيكلوپدي طب فرانسه از تحقيقات وي در اين زمينه نام برده است. پروفسور هيئت مولف بيش از يكصد مقاله پزوهشي پزشگي به زبان هاي فرانسه، انگليسي و فارسي است. وي به اتفاق پروفسورعدل پايه گذار جراحي در ايران است. پروفسور هيئت 13 سال سردبير مجله دانش پزشگي در ايران بود و در كنفرانس هاي جراحي بين المللي ايران را نمايندگي مي كرد.
پروفسور هيئت در زمينه
زبان، ادبيات و فرهنگ آذربايجان از محققين و مولفين و صاحبنظران ممتاز
ايران بشمار مي رود. بيش از 7 جلد كتاب و 300 مقاله در اين زمينه ها به
زبان هاي تركي آذري و فارسي منتشر نموده است. دانشگاه هاي باكو و نخجوان
با اهداء درجه دكتراي افتخاري به پروفسورهيئت از خدمات فرهنگي وي تجليل
نموده اند.
گؤنده ر
بؤلوم لر:
تورك كيمليي
+ به يه ن
ديديم: اي غنچه دهن، كونلومي قان ائيله‌ميسن!
ديدي: «بي‌جا يئره عشقمده فغان ائيله‌ميسن»!
ديديم: انصاف ائيله اينجيتمه مني عاشقينم...
ديدي: «گئت!،سرّيمي دنيايه عيان ائيله‌ميسن»
ديديم: آغلاتما مني سرو بويون شوقينده!
ديدي: «گوز ياشيني بيهوده روان ائيله‌ميسن»
ديديم: آخر گوزليم، باغ و بهاريم سنسن
ديدي: «سن عمريني حسرتله خزان ائيله‌ميسن»
ديديم: آز چكمه‌ميشم گوزلرينين حسرتيني
ديدي: «اؤز كونلوني يئر سيز نگران ائيله‌ميسن»
ديديم: عشقينده اسيرم، منه بس خيري نه‌دير؟
ديدي: «اولده بو سوداده زيان ائيله‌ميسن»
ديديم: عشق آتشي نيلر منه؟ قورخان ده‌گيلم
ديدي: «بيچاره يانارسان! نه گومان ائيله ميسن»؟
ديديم: اي گل! من ازلدن‌ده گوزه‌ل عاشقيم
ديدي: «سن روحيني عشق‌ائيله جوان ائيله‌ميسن»
ديديم: هر گون سر كوي‌ينده دولانماقدر ايشيم
ديدي: «واحد، نه گوزه‌ل يئرده مكان ائيله‌ميسن»
« علي آقا واحد »
سن نئجه يار سن هئچ اغياريله فرقين يوخوموش
سن نئجه
گون سن هئچ شمعيله فرقين يوخوموش
نقدر نازووه
من برده
كيمين هي سورونوم
بلكه من بيلمميشم سنده
لطافت يوخوموش
هي
دالونجا بو كوچه ،پس كوچه دن
يوللانيرام
بئله فيكر
ايليرم يوللارا
مقصد يوخوموش
يا كي مقصد
وارو سن
آيري خيال ايلميسن
ائله فيكر
ايليسن منده
تفكر يوخوموش
هر نه فيكر
ايليسن فيكروه
ثابت قدم اول
قوي دئسونلر فخريده بو امره تمنا يوخوموش
ساييرام
قاپلاري بير بير كي چاتام مقصديمه
اما بيله آگاه
اولورام ياريمه
منزل يوخوموش
تيكجم
عشق ومحبتدن اول ياريمه بير منزل
كي گوروب
بيلسين اونون اوستونه بيركاخ يوخوموش
فخريا،
عشقسيز هر كس كي بو دنياده ياشير
بوني بيل اوندا بو دنيايه لياقت
يوخوموش
تا دولانديردون منه اي ماه سيما گوزلرون
گوستريبدور منده اعجاز مسيحا گوزلرون
يل ووروب زولفون سالاندا صفحه رخساروه
بير ايشاريله خسوفي ائتدي معنا گوزلرون
كيمدن اوره نميش نگارا بيلميرم غارت يولون ؟
بير باخيشدا هر نه ييم وار ائتدي يغما گوزلرون
من دئديم دل مولكوني تسخير ائده نمز بير نفر
يازدي كونلومده ولي انا فتحنا گوزلرون
گوز يوموبسان منيم گوزوم ياشينا
بير بوداق دان نه چاتدي سويله سنه
كسگينن پايلا هر گلن گئدنه
سنده بير آيري نانجيب گئديسه ن
كاش گوريدي گوزون نه گلدي منه
اونداكي سويله دين گرك قوتاراق
كاش بيليديم هارا قونوب اورگين
كيم سنه كونلوني سريب گئديسن
منده ديوارنه اولمارام گلنه
قويمارام گوزلري مني بيه نه
قلبيمي وئرميسن فريب گئديسه ن
سويلييب سه ن كي ايستمزباريشاق
سوزلريم قلبيوه گليب گئديسه ن
ايندي آغلير كربلا شاهي سيزين احواليزا
راد مردان خدا اؤلمز هميشه زنده دير
سيز اؤلورسوز باخمايين بو جارو بو جنجاليزا
امت بي غئيرتي نئيلر امام تشنه لب؟
احتياجي يوخ سيزين بير قطره اشك آليزا
آغلاماق وئرمز نتيجه ، عزت دين اولماسا
يا گولون يا آغلايين يا كول ياخين ساققاليزا
شيمردن آرتيق حسينه سيز اذيت ائيله ديز
اي خلاف شرع ائدنلر! بير باخين اعماليزا
شيمر بير دفعه حسيني اؤلدوروب ، مين دفعه سيز
اؤلدوره رسيز گر دوشه ايندي سيزين چنگاليزا
سؤزلريز غيبتدي ، بؤهتاندي، يالاندي ايفتيرا
نه وئره ر آللاه سيزين بو خشگه قيل و قاليزا
بير بئله داد و فغان ائتديز حسينه آغلاديز
اي منافيق لر! نه آلديز باغلاديز دسماليزا؟!
نور چشم مصطفي، محبوب رب العالمين
دوز مسلماني سئور آند اولسون استقلاليزا
خامس آل عباني بيلمه ديز مقصوديني
ايسته دي رونق وئره سيزين اجلاليزا
شرقدن غربه گره ك سيز اولايديز حكمران
ليك سيز آماده سيز ايندي اؤز اضمحلاليزا
پاكدل انسان سيزي گؤرسه يقين گمراه اولار
كيم سيزي ناپاك ائديب لعنت گله غساليزا
خلقي شئيطان توولاياندا ، توولويورسوز شئيطاني سيز
مات و حئيران قالميشام بو شيوه اغفاليزا
يا گلين بو درگه سلطانه سيز اصلاح اولون
يا گئدين تابع اولون بير دفعه اؤز دجاليزا!
اهل قرآن سيز اگر، قرآنيله رفتار ائدين
ناطق قرآن سيزين باخسين گؤزل اعماليزا
زير بار ظلمه او عالمده بير آن گئتمه دي
سيز ولي بير عؤمر آلديز بار ذلت داليزا
لعنت پروردگار اولسون گؤروم صبح و مسا
پيي پارافيندن قاييرما ياغ ساتان باققاليزا
واردي بير عده حسينچي پاكدامن بي ريا
نه سيزه بنزه ر اولار، نه سيزين امثاليزا
من سيزه آللاهدان هر وقت توفيق ايسته رم
سيز ده توفيق ايسته يين « حـداد » تك نقاليزا
گؤنده ر
بؤلوم لر:
تورك كيمليي